ONLİNE STAND UP TİYATRO OYUNLARI SHOW GÖSTERİLERİ FULL İZLE

Dekor

ÖNSÖZ                                                        
                                                        
BYRYNCY BÖLÜM (DEKOR ÜZERYNE)                                  
                                                        
1. DEKOR VE ÖZELLYKLERY                                        
2. DEKORUN GÖREVLERY                                          
       2.1. VURGULAMA                                          
       2.2. ALGI YARATMA                                       
       3.1. PERDELER                                          
       3.2. PANOLAR (LEVHALAR)                                 
       3.3. YÜKSELTYLER                                        
                                                        
                                                        
YKYNCY BÖLÜM (TARYHTE DEKOR)                                   
                                                        
1. YLK ÇA?                                                     
       1.1. YUNAN TYYATROSU                                   
       1.2. ROMA TYYATROSU                                   
2. ORTA ÇA? TYYATROSU                                          
3. ELIZABETH DÖNEMY/SHAKESPEARE ÇA?I TYYATROSU                 
4. RÖNESANS TYYATROSU                                          
       4.1. YTALYAN TYYATROSU                                  
       4.2. FRANSIZ, YSPANYOL VE YNGYLYZ TYYATROSU             
5. BAROK TYYATROSU VE KLASYSYZM                                
6. ROMANTYK TYYATRO                                          
7. GERÇEKÇY-DO?ALCI TYYATRO                                   
8. SYMGECY TYYATRO                                             
9. KAR?I GERÇEKÇY TYYATROLAR                                 
       9.1. SÜRREALYST TYYATRO                                 
       9.2. FÜTÜRYST TYYATRO                                   
       9.3. EXPRESSYONYST TYYATRO                            
10. VAROLU?ÇU TYYATRO                                          
11. PYSCATOR VE POLYTYK TYYATRO                                
12. BRECHT VE EPYK TYYATRO                                   
13. ARTAUD VE VAH?ET TYYATROSU                                 
14. ABSÜRD TYYATRO                                             
15. ASYA TYYATROSU                                             
       15.1. HYNDYSTAN TYYATROSU                            
       15.2. ÇYN TYYATROSU                                   
       15.3. JAPON TYYATROSU                                   
16. TÜRK TYYATROSU                                             
17. YOTT'DE DEKOR                                              
                                                                                                                
                                                                                                                
                                                                    ÖNSÖZ

            Bu çaly?ma, tiyatro sanatynda dekorun yeri ve önemi üzerine hazyrlanmy?tyr. Böylesine geni? bir konuyu tarihsel geli?imi içerisinde incelemenin tiyatral anlamda bana çok ?ey katty?yna inanyyorum.
            Bu çaly?mayy, genel anlamda dekora bir baky? ve onun tarihsel geli?imi olarak iki bölümde incelemeyi daha uygun buldum. Birinci bölümde tiyatroda dekorun yeri, özellikleri ve sahnede kullanylmasy ile ilgili teorik bilgiler yer almaktadyr. Ykinci bölüm ise dekorun Antik Yunandan ba?layarak günümüze kadar, çe?itli tarihsel süreçler ve akymlar içerisinde de?erlendirilmesini kapsamaktadyr.
            Tiyatro sanatyny, önemini ve esteti?ini anlamaya çaly?ty?ym zamanlarda hazyrlady?ym bu çaly?manyn, teknik açydan yetersiz olmasyna ra?men, ki?isel geli?imimde bana büyük bir ivme kazandyraca?yna inanyyorum.
            Üzerinde dü?ünülmesi, ara?tyrylmasy ve daha ayryntyly incelenmesi gereken pek çok olgu, insan ve kavram içeren bu ara?tyrmanyn gerekli olgunlukta olmady?yna inanmakla beraber, yine de bu konuda kysmen de olsa ba?vuru olana?y sa?layabilecek bir belge olmasyny diliyorum.

BYRYNCY BÖLÜM
                                  (Dekor Üzerine)

1. DEKOR VE ÖZELLYKLERY
Bir yönetmen, sahnelemeyi dü?ündü?ü bir oyunu iyice okuyup, oyunun konusunu, geçti?i zamany ve ça?yn ?artlaryny, yazaryn vermek istedi?i mesajy, oyundaki karakterleri ve onlaryn kendi kendileri ile olan çaty?ma ve çeli?kilerini, çevreleriyle olan ili?kilerini iyice özümsemi? olmalydyr.
Fakat ondan önce, esas önemle üzerinde durulmasy gereken nokta oyunun “YAZAR” ydyr. Çünkü, hiçbir oyun karakteri kendisine hayat veren “YAZAR”yndan daha zeki, daha duygulu, daha bilgili de?ildir. O halde, en ba?ta karakterler aracyly?yyla gösterilecek olan durumlary ve karakterlerin ekonomik, toplumsal, siyasal, kültürel ve bütünlük içindeki ili?kilerini ve çaty?malaryny yazaryn ki?ili?ini, hayat görü?ünü, dü?üncelerini, ya?ady?y ça?y ve o ça?yn ?artlaryny anlamadan ortaya koymak mümkün de?ildir.
Oyunun dekoru da kostüm ve y?ykla beraber bazen bu altyapy çaly?malarynyn hemen ardyndan, bazen de onlarla beraber yava? yava? ortaya çykmaya ba?lar. Yönetmen de artyk tüm dikkatini oyuncularyn içinde hareket edecekleri sahne oylumuna, sahneye giri? çyky?lara yönlendirecektir. Dekoratörün de ilk u?ra?aca?y, ilk adymlaryny atyp kotaraca?y konu yorum ve yorumlamadyr.Yönetmenin sahneye koymak istedi?i ile kendi yaratycy gücünü en iyi senteze ula?tyrmak zorundadyr. Elbette ki dekor, di?er teknik ö?elerden ayry bir ?eymi? gibi dü?ünülemez. Kostüm ve y?ykla beraber oyunun iskeletini olu?turacaktyr. Dekor ve kostüm yazardan, rejiden ve oynayy?tan önce ilk mesajy verendir.
“Sahne dekoru bir iç dekorasyon de?ildir; oyun ki?ilerini ve öykünün anlatylmasyna yarayan kendine özgü bir yaraty?tyr.”[1] Bu amaçla hazyrlanmy? dekor sadece oyunun geçti?i yer ve zaman hakkynda bilgi vermekle kalmaz; o atmosferde ya?ayan ki?inin ruh durumu, ki?ili?i, ya?am tarzy hakkynda da bir anlatycy görevini üstlenir. Örne?in so?uk ve trajik bir etki yaratan geni? açyly çizgilerin olu?turdu?u bir ortamda bulunan kalyn, kaba, koyu renkli ama gösteri?li bir masa sahibinin baskycy ki?ili?ini daha hareketler ve sözler ba?lamadan izleyiciye aktaryr.
Ba?aryly dekor, güzel dekor demek de?ildir. Amaç ho?a giden bir dekorasyon de?il; gerçe?e ayna tutmaktyr.
            E?er özellikleri ve aly?kanlyklary so?uk, sert ve kaba olan bir karakteri ve onun ya?ady?y bir atmosferi anlatmak istiyorsak; dekorda kullanylacak e?yalar da bu so?uklu?u ve kabaly?y vermeli, bu ölçüt göz önünde tutularak seçilmelidir. Syrf ho?a gitmek, çekici olmak ve be?eni toplamak amacyyla seçilen sevimli ve ki?iye ve ortama sempati duyulmasyna neden olacak e?yalaryn (çiçekler, yastyklar...) böyle bir atmosfere getirilmesi gerçekten uzakla?mamyza neden olacaktyr.
            Buraya kadar dekorun ya?anylan gerçekli?i oldu?u gibi yaratmak de?il de, gerçeklik duygusu uyandyracak bir yaratycylyk görevi üstlenmesi gerekti?ini vermeye çaly?tym. Her ne kadar amaç birebir her ?eyin aynyny yaratmak de?ilse de; el e?yalaryndan pencerelere, kapylara ve merdivenlere kadar tüm dekor parçalary seyircinin ilgisini oyunun aky?y yerine kendi üzerine çekecek kadar yapmacyk ve syrf orada bulunmasy gerekti?i için konulmu? parçalar izlenimi uyandyrmamaly. Kapylar ve pencereler açylabilme, yükseltiler ve merdivenler üzerlerine çykylabilme i?levine sahip olmaly ve inandyrycy boyutlarda yapylmalydyr. Yalnyzca seyirciyi kotarmak için de?il, dekorun içinde hareket edecek ve onlarla ili?ki kuracak olan oyuncularyn da böyle bir gereksinime ihtiyacy oldu?u unutulmamalydyr. “Tiyatrodayken gerçek dünyada bulundu?u yanylsamasyna sürüklenmesi gereksizdir oyuncunun; ama gerçek bir tiyatroda bulundu?u da dekor parçalaryyla do?rulanyp onaylanmalydyr.”[2] Dekor sadece oyuncularyn anlatym gereksinimlerini kar?ylamaz, dekorlaryn birbirlerine olan konumlary da önemlidir ve oyuncusuz da seyirciye bir ?eyler anlatyr. Birbirlerinden ayry görevleri, i?levleri ve yerleri bulunan tüm dekor parçalary meydana getirdikleri bütünün organik yapysyny bozmamaly, birbirleriyle ba?yntyly ve ili?kili olmalydyr.
            Dekorun sahip olmasy gereken özelliklerden biri de hem oyundan önce hem de oyun esnasynda zaman kazandyracak oranda pratik hazyrlanmaly ve de?i?tirilebilmelidir. Bu amaçla hazyrlanmy? pratik dekor parçalary genellikle daha kolay ta?ynyr, tamir edilir ve daha ucuz olur ve olmalydyr da. Gerek provalarda gerekse oyunlar da defalarca kullanylacak olan dekorlar her türlü yypranma payy hesaba katylarak sa?lam yapylmaly ve i?i bitti?i zaman fazla yer kaplamamalydyr. Fakat en önemlisi bir dekor parçasy gerekti?inde pek çok oyunda kullanmak için kolay bir ?ekilde de?i?tirilip, istenen form fazla zorlanmadan verilebilecek kadar i?levsel dü?ünülmeli ve buna göre tasarlanyp hazyrlanmalydyr.
            
        2. DEKORUN GÖREVLERY

            Dekorun görüntü olu?turmaktan, seyirciyi oyun yeri hakkynda a?yry somutlama yapma mecburiyetinden, oyunculary da syrf bunun için oyunculuk yapma zorunlulu?undan kurtarmaktan ba?ka görevleri de vardyr. Sahnenin üç duvarla synyrlanan oyun alanyny gerçek bir ya?am mekanyna çevirmelidir.
            Romanda sayfalary geri çevirip ortama veya ki?ilere ili?kin bilgilere tekrar tekrar ula?abiliriz; fakat tiyatroda oyunun belli bir yerde ve sürede sergilenmek zorunda olmasy böyle bir imkany ortadan kaldyrmaktadyr. Olu?um ve etki-tepki e? zamanly olarak gerçekle?melidir ki, bu durumu da dekor kotarmak zorundadyr.
            Dekor oyunla ve vermek istedi?i mesajla seyircinin hazyrlyksyz beynine, zihnine ilk uyaryyy verip, dü?üncesini yönlendiren ve ?ekillendiren ilk ki?idir.
            Dekor da de?i?en insana, topluma ve teknolojiye ayak uydurmaly, hiçbir bakymdan seyircinin geriside kalmamalydyr. Dekorun yalnyz tiyatroda de?il, tüm sanatlaryn kesi?me noktasynda bulunmasy, bu konudaki de?i?meleri, geli?meleri ve yenilikleri takip etmeyi zorunlu kylmaktadyr. Dekor sürekli bir olu?, devinim ve hareket halinde olan dünyanyn kopyalaryny onu ele?tirecek olan gözlere bunu anlatmak, hatyrlatmak ve gerekirse ö?retmek görevini üstlenmelidir.
2.1. VURGULAMA

Dekor ilgiyi bazen kendi üzerine, bazen bir bölgeye, ço?unlukla da oyuncu üzerine çekerek anlatylmak ya da ele?tirilmek istenen olgunun vurgulanmasynda büyük bir rol oynar. Vurgulanmak istenen oyun karakteri sahnenin a?a?ysynda seyirciye daha yakyn olaca?yndan ister istemez vurgulanmy? olur. Bunun dy?ynda oyuncu dekoru meydana getiren yatay ve dikey çizgilerle, dekorda kullanylan renklerle, e?yalarla ve y?yk yardymyyla da vurgulanyr.
Dikey çizgilerle olu?turulan kapy, sütun, a?aç, pencere gibi dekorlar onu kullanacak, yanynda duracak oyuncunun do?rudan ve oyuncunun üstlendi?i oyun karakteri aracyly?yyla vermek istenen mesajyn da dolayly olarak vurgulanmasyny sa?layacaktyr. Ayny ?ekilde alçak tavan kiri?leri, parmaklyk ya da yatak gibi yatay çizgilerle olu?turulan dekorlar da ayny görevi üstlenir.
E?er amaç oyuncuyu veya dekorun kendisini vurgulamaksa, dekorda ve kostümlerde kullanylan renkler arasyndaki kar?ytlyk bunu verebilir. Solgun renkteki dekorun önündeki parlak giysili oyuncular ya da tam tersi böyle bir etki yaratabilir.
Bunlardan ba?ka, yatay veya dikey çizgilerle olu?turulmu? olmalaryna kar?yn ortama a?yrly?yny koyabilecek ve bir oyuncu gibi etkin bir ?ekilde anlatyma katylabilecek büyük ve a?yr bir masa ya da koltuk gibi e?yalar da gerek o sahnede anlatylan olayyn gerekse onu kullanacak karakterin vurgulanmasynda büyük bir görev üstlenecektir.
Dekor yapymynda gözetilen matematik ölçüler, renkler, kullanylan e?yalar ile oyuncularyn bunlara ve birbirlerine göre olan konumlary istenilen vurgulamanyn yapylmasynda esas ö?eleri olu?turur.
2.2. ALGI YARATMA
Dekor, oyuncularyn sahne üzerinde oyun aky?yny takip edebilmeleri, ilginin çekilmek istendi?i alanlaryn gösterilmesi ve oyunun genel hareket düzeninin belirlenmesi için bir algy bütünlü?ü sa?lamalydyr.
Dekor parçalarynyn sahne üzerinde birbirlerine ve oyunculara göre çe?itli ?ekillerde yerle?tirilmeleri de seyircinin ilgisini istenilen yöne çekerek hem verilmek istenenin istenilen biçimde algylanmasyny sa?lar; hem de tek tek dekor parçalarynyn bir araya gelerek olu?turdu?u kompozisyonla göstermek istedi?i durum izleyicinin zihnine iletilir.
Aksesuarlaryn ve dekor parçalarynyn birbirine yakyn, syky?yk ve düzensiz yerle?tirilmeleri ortamyn daha sycak ve samimi bir havaya bürünmesini sa?larken aksine düzenli bir yerle?tirme ortamyn so?uk ve resmi bir atmosfere sahip oldu?u algysyny yaratacaktyr. Birbirlerinden uzakta ve iyice sahnenin gerisine yerle?tirilen dekor ise yalnyzlyk etkisinin verilmesinde kullanylyr.
Yatay ve dikey çizgilerle olu?turula dekorlar ortamy ve onlary kullanan oyunculary vurgularken, ortama istenilen atmosferi getirmek için bu sefer dekorlaryn yapymynda kullanylan çizgilerin açylary, sertlik veya yumu?aklyklary, kö?eleri ya da yuvarlaklyklary göz önünde bulundurulur. Örne?in yuvarlak çizgilerle daha yumu?ak, kö?eli ve sert çizgilerle so?uk bir hava yaratylabilir. Fakat bu yumu?ak çizgilerin sayysy az, açysy geni? ise duygusal; dar ve sayysy çok ise uçary bir hava yaratylyr. E?er kö?eli çizgilerin sayysy az ve dolayysyyla açylary geni? ise trajik; çizgilerin sayysy fazla ve açylary dar ise sinirli bir ortam olu?turulur.

Elbette dekorda ve kostümde kullanylan renklerin birbirleriyle olan zytlyklary ve yakynlyklary göz ardy edilmemelidir. E?er oyuncularyn anonimle?tirilmesi ya da simge olarak kullanylmalary için yararlanylmayacak ise, siyah bir fon önüne beyaz giysili oyuncular çykarmamak gerekir.
Çizgilerle ve renklerle yaratylan atmosfere getirilen ve bir anlamda dekoru tamamlayan aksesuarlar daha ziyade olu?turulan durumun peki?tirilmesinde ve istenilen algynyn daha hyzly ve büyük olmasynda etkin bir ?ekilde kullanylyr. Örne?in sycak bir aile ortamyndaki yastyklar, vazolar bu durumu do?rular niteliktedir.
Yönetmen ve dekoratör dekorlaryn yapymynda, yerle?tirilmesinde ve kullanylmasynda tüm saydy?ym unsurlaryn (çizgiler, renkler, aksesuarlar) anlatyma getirdi?i duygusal boyut ve seyirci üzerindeki etkisini göz önünde bulundurur ve gerekti?inde kullanyrsa, olayyn istenilen biçimde algylanylmasynda büyük bir kolaylyk sa?lanmy? olur.
3. DEKORLARIN YAPIMI

Dekoratör ba?ymsyz bir sanatçy de?ildir. Yaratycy yetene?ini ka?yda aktarmada, orada makete, maketten de sahneye koymada onu kysytlayan yalnyzca teknik sorunlar de?ildir. Dekoratörün yaratycy yetene?i yönetmenin iste?ine boyun e?er. Yönetmen veya tasarymcy bu konuda son sözü söyleyen olma durumunu koruma yanly?yna dü?meden mevcut olanaklardan sonuna kadar yararlanabilmelidir.
Dekoratör kendi imkanlaryyla belli ölçüde özgürce davranmalydyr. Yönetmen de buna paralel olarak kendi özgürlü?ünü kullanacaktyr. Dekoratör ve yönetmenin ortak kararlary ile ortaya çykarylan tasarylar, planlar, eskizler, maketler bittikten sonra bo?lukta gerçekle?ecek olan hareketler ve sahneye yerle?im plany ortaya çykacaktyr. Bir dekor bo?luklardan, insan varly?yndan, hacimlerden, renklerden, malzemelerden ve y?yktan yola çykylarak olu?turulmalydyr. Elbette ki dekoru teknik ö?elerden özellikle de kostümden ayry dü?ünerek ortaya koymak mümkün de?ildir. Bölünmez bir bütün olu?turan dekor ve kostüm ancak birlikte bir sahnesel imge olu?turur.
Dekor yapymynda oyunun sahnelenece?i tiyatro binasynyn özellikleri göz önüne alynmak zorundadyr. Görü?ün her yandan iyi oldu?u tiyatro binalarynda üç kanatly dekor yapymyna gidilirken; e?er görü? yanlardan iyi de?ilse, dekor iki kanatly yapylmak zorundadyr. Görü? açysynyn dy?ynda sahnenin boyutlary, giri? ve çyky?lary, sofitasy ve kulisleri de dekor yapymyna ilk a?yzdan müdahale eden unsurlardyr.
Dekor yapymynda ilk a?ama son dekor eskizinin tamamlanmasyyla sonuçlanyr. I?yk, renk, tonlama gibi ö?eleri görebilmek için bu eskizlerden saptanan üç boyutlu bir maket gerçekle?tirilir. Ylkin renksiz olan maket, gerçek dekora uygulanylmasy dü?ünülen y?yk-renk, aksesuar, heykel, sahne bo?lu?u ve alany gibi olgularla biçimlendirilir.
Eskizleri makete geçirmek yerine daha çok kullanylan asyl yöntem teknik resimlerdir. Dekor parçalaryny yapacak olan atölyeler ve ki?iler, çok detayly ve her ?eyi çok açyk belirtebilecek bir yöntemle çizilen bu resimlerden her tahta ve demir parçasynyn nasyl ?ekillendirilece?ini, dekorun nasyl de?i?ece?ini ve nasyl sökülüp takylmasy gerekti?ini anlayabileceklerdir.
Torna i?lerinden, marangozluk, aksesuar ve perdelere kadar tüm malzemelerin asyllary hazyrlanyrken, prova salonunda veya herhangi bir yerde prova yapmakta olan yönetmene ve oyunculara derme-çatma e?yalarla, uydurma aksesuarlarla, dü?ünülmü? olan dekorun bir benzeri kurulur. Dekor parçalary hazyrlandyktan sonra aksesuarlaryn da dekora monte edilmesinden ya da yerle?tirilmesinden sonra y?yk provalary alynmaya ba?lanabilir.
Sahnede kullanylan dekor parçalary basit ve syradan ?eylerdir fakat; dekoratörün soyut baky? açysynyn ve yorumunun somut birer imgeleri haline gelirler. Oyuncularynda bu anlatyma insan figürü olarak katylmalary gerçek anlatymy ortaya koymaya ba?layacaktyr. Kostümleriyle birlikte insan ö?esinin y?y?yn potasynda eriyerek dekor plasti?ine katylmasy gerekmektedir. Yani, oyuncu da dekorun toplumsal i?levinde onun bir parçasy olmayy bilmelidir. Dekor ancak yönetmenin ve tasarymcynyn ortak çaly?malary sonucu oyuncularyn kostümleriyle birlikte sahneye yerle?tirilmeleri, hareket ettirilmeleri ve birlikte bir yaraty olu?turmaya ba?lady?y an tamamlanmy? olur.
            Dekor yapymynda kullanylan geleneksel malzemeler ise perdeler, panolar (levhalar) ve yükseltilerdir.
            
3.1. PERDELER
Dekorlaryn bir kysmy yukardan a?a?yya asylan ve boyanmy? olan kuma?lar, yani perdelerle canlandyrylyr. Hava akymyndan etkilenip dalgalanmamalary, bir oyuncunun dokunup hareketlendirerek katylyk hissini yok etmemesi için perdelerin ucuna çytalar takylyr. Fakat istenen etkiyi yaratabilmek için bu çytanyn da yere de?memesi gerekir.
            Perdelerin içinde en önemlisi, dekorun yan bölümleri arasynda kalan sahnenin dip tarafyny kaplayan ve oldukça yüksek olan fon perdesidir. Bu perde ile bir manzara, uzayyp giden bir yol gibi derinlik hissi uyandyrmasy gereken yerler canlandyrylyr.
            Dekorlaryn üst bölümleri saçak ady verilen ve yanlarda bulunan ?eylerin arasyndaki bütün sahneyi kaplayan ve gökyüzü olarak kullanylan, süreklilik hissi veren kuma? parçalaryndan olu?ur. Bu perdeler a?aç yapraklary gibi yere de?meyen bölümleri canlandyrmak için kullanylyrlar ve kendi a?yrlyklaryyla yere sarkarlar.
            Perdelerden, halylardan ve kuma? parçalaryndan zemin yaratmak için de yararlanylyr. Kimi zaman bir ev dö?emesi, bazen de kum, ot ya da bir bahçe topra?y bu ?ekilde canlandyrylyr.
             
                                               3.2. PANOLAR (LEVHALAR)
Boyaly bezlerin ya da kontrplaklaryn çerçevelere yerle?tirilmesiyle ortaya çykarylyrlar. Kontrplaklar a?yr olmasyna kar?yn daha dayanykly oldu?u ve y?y?y geçirmedi?i için bezlere oranla daha çok tercih edilirler.
            Yki, üç ya da tek kanatly olabilen panolaryn birbirlerine tutturulmasyyla daha çok kapaly mekanlar yaratylyr. Her uzunlukta, geni?likte ve kalynlykta yapylabilirler. Y?lev görebilen kapy ve pencereler içerirler. Her kanadyna ayry bir mekan tasvir edilen, açylyp kapanarak veya ekseni çevresinde dönerek dekor de?i?imi sa?layabilirler. Herhangi bir odayy meydana getiren panolar gerçek duvarlar gibi birbirine paralel de?il; aksine iyi bir görü? sa?lamak için birbirleriyle geni? açy yapacak biçimde yerle?tirilir.
        3.3. YÜKSELTYLER
Yükseltiler yalnyzca sahne resmini ortaya çykarmak için de?il ayny zamanda oyunun anlamyny ifade etmede ve çe?itli yerle?tirme olanaklary sa?lamak için de kullanylyr. Yükseltileri, basamaklary, e?ik yüzeyleri gerektirmeyen oyun yok gibidir. Sahne ölçülerine uygun basamaklar, podyum yükseklikleri, e?ik yükselti ayaklary yaratylmak istenen duruma göre dekorlaryn büyük bir kysmyny olu?tururlar.
            Yükseltilerin yan yana konulmasyyla ya ortada bir sahne ya da çerçeve önüne bir ön sahne yapylabilir. Yükseltilerle çok de?i?ik oyun yerleri sa?lanabilir. E?er yükseltiler oyun yeri kurmak için de?il de, sahne üstünde oyun düzenine yardymcy olacak yerler elde etmek içinse o amaçla yapylmalydyrlar.
Dekor de?i?imi için çok çe?itli yollar söz konusudur. Döner sahne, tekerlekli vagon, kayan platform, sofitaya indirip çykartma, elle de?i?im, iki yüzlü panolaryn döndürülmesi, prizma tipi çok yönlü dekor parçalary, kulislerde kaydyrmalar vb. gibi. Bazen dekor de?i?imleri seyircinin gözü önünde, rejisörle anla?maly olarak mizansenin bir parçasy gibi de?i?tirilir.

YKYNCY BÖLÜM
(TARYHTE DEKOR)

Kendini belli bir yapylanmanyn içinde ilk olarak Antik Yunanda ortaya koyan tiyatro (ona ba?ly olarak geli?en dekor), tarihsel geli?imi boyunca ço?u zaman toplumsal gerçe?in aynasy, bazen itici gücü, bazen de olmasy istenilen durumlaryn gösterildi?i bir arena olmu?tur.
Ekonomik ko?ullar, toplumsal yapylar, siyasal ?artlanmalar, dü?ünsel u?ra?lar, bilimsel geli?meler ve sanat ile edebiyat akymlarynyn do?rultusunda gerek ula?ylmasy gereken yüce amaç; gerekse toplumsal çykarlara ula?mak için araç olan tiyatro da hiçbir zaman tarafsyz olmamy?tyr.
Çok tanryly inany?yn hakim oldu?u, tanrylar tapyna?y ve onurlu kahramanlaryn tiyatrosu olan Antik kültürden Ortaça?yn din propagandalaryna, feodal saray tiyatrolaryna , liberal bireycili?in hakim oldu?u burjuva tiyatrolaryna kadar her zaman ya egemen synyflaryn çykarlary ya da haklaryny arayan kitlelerin do?rultusunda geli?en tiyatro ile ona ba?ly olarak geli?en ve bu anlatymda yerini alan dekor bir nevi uygarlyk tarihi boyunca kendini gerçekle?tiren insanyn ve insan etkinliklerinin geli?iminin izlendi?i bir olgu olmu?tur.

1. YLK ÇA?
1.1. YUNAN TYYATROSU

            Klasik Yunan tiyatrosu Tanry Dinysos için yapylan dini ayin ve ?enliklerde suna?yn çevresinde yapylan danslardan do?mu?tur. Ba?langyçta ?enliklere katylan herkes dans ederken zamanla bir koro ortaya çykmy? ve dans etti?i alanyn etrafyny ta?larla kapatarak daire biçiminde bir alan geli?tirmi?tir. Yzleyiciler de oyunu artyk ta?larla çevrelenmi? bu alanyn dy?yndan izlemeye ba?lamy?lardyr. Ylk oyuncunun da bu gösteriye katylmasy durumu de?i?tirmemi?; oyuncu genellikle koronun ortasynda yer almy?tyr.
            Bilinen ilk örneklerde bu koronun ve oyuncunun yer aldy?y daire biçimindeki bu alany ady Yunanca dans edilen yer anlamyna gelen “orkhestra”dyr. Aiskhylos tiyatro oyununa ikinci oyuncuyu katty?y zaman oyunun gerçek bir olay örgüsüne bürünmeye ba?lamasy oyunun bir yöne kar?y oynanmasyny gerektirmi?tir. Bu yüzden seyirciler koronun bulundu?u daire alanynyn yalnyzca bir yarysynda toplanmaya ba?lamy?; oyuncular da artyk koronun ortasynda de?il seyircilere dönük olarak koronun arkasynda yer almaya ba?lamy?lardyr. Onlaryn arkasynda da giyindikleri çadyr ya da kulübe bulunmaktadyr. Sahne binasy anlamyna gelen, Antik Yunan tiyatrosunun ve dolayysyyla tiyatronun ilk dekoru sayylabilecek olan ve çadyr anlamyna gelen skenas sözcü?ünden türeyen “skene”, önceleri Antik Yunanda oyunculara sadece fon olu?turmak için kullanylmy?tyr.
            Skene oyunun gerçek sahnesi olmaya ba?ladyktan sonra ilk tiyatro dekorunu fona asylan kyrmyzy perdeler olu?turmu?tur. Bu asyrdan itibaren (M.Ö. V. yy.) yazary ve oyuncularyyla ortaya çykmaya ba?layan eski Yunan tiyatrolarynda perdelerin boyanmasyyla ortaya çykarylan iki çe?it dip dekoru (fon perdesi) kullanylmaya ba?lanmy?tyr. Bu fon perdelerinden biri bir sarayy, di?eri de bir deniz kenaryny gösteriyordu. Sahnenin biri ortada di?er ikisi bunun iki yanynda olmak üzere üç kapysy vardy. Ortadaki geni? kapy oyunun ba? oyuncusunun (o zamanki oyunlarda en önemli karakterleri tanrylar ve krallar olu?turuyordu) giri? ve çyky?lary içindi. Sa?daki kapy ikinci, soldaki ise üçüncü önemli karakter içindi.
            Aiskhylos ve Sofokles’in birlikte yary?maya katyldyklary zamanlarda ise skenenin ön sütunlary arasyna koyulan, oyunun konusu ile ilgili i?levi bulunan “pinakles” adynda boyaly panolar kullanylmaya ba?lamy?tyr.
            A?il’in dramlary oynandy?y zamanlarda sahnenin sa? ve sol taraflaryna kendi ekseni çevresinde dönen ve her yönü ba?ka bir dekoru tasvir eden “periakti” ya da “periaktoy” adyny alan, büyük prizma panolar konurdu. Bu panolaryn bir tarafynda kyr manzarasy di?er tarafynda ?ehir manzarasy yer alyyordu. Dekor de?i?imi bu prizmalaryn eksenleri çevrelerinde döndürülmeleriyle sa?lanyyordu. Örne?in Aristophanes ’in Kurba?alar adly oyununda bu periaktilerle cehennem tasvir edilmi?tir. O zamanki tiyatrolarda trajedi (facia), komedi (gülünçlü oyun), ve satirik diye bilinen hicvi oyunlar oynanyrdy. Sonralary bu üç ayry oyun için üç ayry tip dekor kullanylmaya ba?lanmy?tyr. Komedi oyunlary için etrafynda evler olan bir meydan dip dekoru olarak bir ma?ara ve yanlarda ev resimleri bulunan periaktiler, trajediler için sütunlu saray gibi binalar, satirik oyunlar içinse a?açlyk kyr manzaralary kullanylyrdy. Bu dekorlar birbiri üstüne dönerek açylyp kapanmak üzere konulmu? büyük panolardan olu?uyordu. Sahnenin sa? tarafynda bulunan panolar bir da?y, sol tarafynda bulunanlar ise ?ehir ya da limany temsil eder; oyuncular ona göre bu yerlerin birinden di?erine gider ya da gelirlerdi.       
            Antik Yunan da bunlaryn dy?ynda sahnede pek çok heykel ve sütun ile ortada ba? karakter için konulmu? olan bir altar (sunak) yer alyrdy. Gerekti?inde oyuncuyu birdenbire yok etmek veya kaldyrmak için hazyrlanmy? tertibatlar ve delikler bulunurdu.
            Dekorun i?lerli?ini hyzlandyrmak ve anlamyny güçlendirmek için, Antik Yunan tiyatrosunda bazy teknik araçlar ve makinelerde de kullanylyrdy. Ek sahnelerin ve taht salonunun üzerinde oynandy?y ve yarym daire biçimde “ekkuklema” isimli yükselti, bazy kysa sahnelerin ya da ölü birinin durumunun gösterildi?i ve ekkuklemadan daha alçak olan “eksostra” isimli tekerlekli yükselti, “mechane” denilen tanrylaryn indirilip çykaryldy?y ilkel vinç, tanrylaryn üzerinde durdu?u yükselti olan “theologein”, cesetleri kaybetmekte kullanylan “keranos” isimli vinç, tanrylary havada göstermek için kullanylan ve mechaneden farkly olarak ipleri gözükmeyen “aypray” isimli vinç, ruhlary yeryüzüne çykaran “anapiesmana” isimli ilkel asansör bu araçlaryn ve makinelerin ba?lycalar idi.
            Antik Yunanda kullanylan dekorlar di?er uygarlyklara öncelik etmi?, bu dekorlar ile makine ve araçlar Rönesans’tan itibaren de?i?ik adlar altynda daha geli?tirilmi? olarak tekrar kullanylmaya ba?lanmy?tyr.
1.2. ROMA TYYATROSU

Romalylaryn asyl e?lenceleri uzun süre at ve araba yary?lary, atletizm oyunlary ve gladyatör dövü?leri oldu?undan Circus en önemli yapylardy. M.Ö. 240’ta Yunan oyunlary çevrilmeye ve uyarlanmaya ba?landy?ynda önce bu alanlara yerle?tirilen ah?ap sahnelerde dekorsuz oynanmaya ba?lanmy?tyr. Roma kenti içinde kalycy oturma yerleri in?a edilemedi?i için Yunan tiyatrolaryna benzer binalar ancak kentin 1.5km dy?yna yapylabiliyordu.
Tiyatroyu Yunanlylardan almy? olan Romalylar yeni tiyatro binalary in?a etmek yerine bilinen Yunan tiyatrolaryny gereksinimlerine göre yeniden biçimlendirmi?lerdir. Klasik Yunan tiyatrosunda tam bir daire ?eklinde olan orkhestra, Roma tiyatrosunda sahne binasynyn geli?mesi ve i?levinin de?i?mesiyle küçülmü? ve yarym daire ?eklini almy?tyr. Roma tiyatro binalaryndaki bu de?i?ikliklerin nedeni öncelikle Roma devletindeki toplumsal ya?amyn çok synyfly olmasyndan kaynaklanyyordu.§
Yunanlylaryn önceleri çadyrdan ve tahtadan yapty?y, daha çok kulis olarak kullanylan ve fon olu?turan skene Romalylar zamanynda oyunun oynandy?y en önemli yer haline gelmi? ve zengin sahne cephesi özel bir anlam kazanmy?tyr.©
Yunanca’da seyretmek görmek ve i?itmek anlamyna gelen “theatron” kelimesi ba?langyçta yalnyzca seyircilerin oturdu?u yere denirken sonralary tüm yapynyn ady olmu?tur. Bu sözcük yapy için kullanyldy?y gibi tiyatro oyunu için de kullanylmy?tyr. Roma döneminde ise tiyatro binasy için daha çok Latince dinlenmek anlamyna gelen “auditorium” (oditoryum) sözcü?ü kullanylmy?tyr. Orkhestrasy da oditoryumu da yarym daire ?eklinde geli?en Roma Amfi tiyatrolary aslynda tiyatrodan ba?ymsyz olarak gladyatör oyunlary ve hayvan dövü?leri ile geli?mi? olmalaryna kar?yn yapy tekni?i açysyndan birbirlerinden pek farky yoktur.
Circuslardaki tahta skenelerde dekorsuz ba?layan Roma tiyatrosu zamanla zenginle?mi?tir. Sahneleme yöntemleri de kullanylan dekorlar da Yunan tiyatrolarynda kullanylanlarla hemen hemen aynydyr. Yunanlylaryn periakti adyny verdikleri sisteme Romalylar “versatil” diyorlardy. Ayryca versatilin yanynda, ileri sürülüp çekilerek ayny i?levi gören “duktil” ady verilen panolar da kullanylyyordu.
Romalylarda da üç ayry sahne tertibaty vardy. Trajediler için bir saray, satirik oyunlar için bir sahil dekoru kullanylyrdy. Komedilerde de sahne yine sokaktyr ve sahne kapylary de?i?ik giri?leri temsil ederdi. Sa? kapydan giren oyuncu limandan ya da bir kentten, sol kapydan giren oyuncu Agoradan ya da Forumdan geliyor kabul edilirdi. Bu giri?lerin oldu?u yere buralary temsil eden periaktoy (versatil) panolar yerle?tirilirdi. Her oyunun açyly?ynda oyunun geçti?i yer ve mekan açyklanyrdy.
Yemek yemek, uyumak gibi kapaly mekanlarda geçmesi gereken olaylar kapy önlerinde oynanyrdy. Masa, sandalye gibi dekorlar oyuncular tarafynda sahneye getirilir ve i?leri bitti?i zaman geri götürülürlerdi. Bir oyuncu görünmeden bir evden öbürüne gitmek için evlerin arka taraflarynda bulunan “angiportum” adynda hayali bir caddeyi kullanyrdy.
Roma tiyatrolarynda oynanan komediler ve bu oyunlarda kullanylan dekorlar hakkynda bu bilgilere ula?ylabilirken, trajediler hakkynda fazla bilgi bulunmamaktadyr.

2. ORTAÇA? TYYATROSU

Ortaça? tiyatrosunda mekan kavramy her zaman soyut ve e?zamanly olmu?tur. Oyun yeri olarak kullanylan alanlar büyük çe?itlilik gösteriyordu. Açyk alanlaryn yany syra, spor alanlary,yol kav?aklary, çe?me ba?lary gibi her türlü düz alan ama özellikle kiliseler ve bahçeleri kullanylyyordu.
Ortaça?da eski tiyatroyu ortadan kaldyran Hyristiyanlyk onun yerine bugünkü tiyatroya da esas olu?turan dini sahneleri koymu?tur. Ortaça? kiliselerinde günümüzdeki gibi oturma syralary bulunmady?yndan daha fazla bo? alan vardy. Bu sahnelerde yapylan ilk dekor kilise ve bir ba?altar (sunak) olmu?tur ki; burada siyahlar giyinmi? biri Hz. Ysa’nyn mezaryny ziyaret ederdi. Seyirci ve oyuncu arasyndaki ayrym, oyun alanlarynyn belirlenmesiyle ortaya çykmy?tyr.
Kilisenin tiyatronun dy?yna çykty?y ileriki dönemlerde sahneleme unsurlarynda ve dekorlarda da geli?meler görülür. Bu dönemde oynanan oyunlarda çe?itli mekanlary gösteren farkly sahnelerin kullanylmasy gerekiyordu. Dekorlaryn hep bir arada, yani bir olayyn geçti?i yerler hep birlikte olarak gösterilirdi ki; bu e?zamanly sisteme simültane denirdi. “Yer ve iskele” adyyla da anylan bu sistemde ayny oyun alanynda yükseltilmi? platformlar üzerinde çe?itli yöreleri gösteren e?zamanly sahne düzenleri kullanylyrdy. Farky yerleri gösteren ve yerleri gösteri boyunca sabit olan bu birimlere Yngilizce’de “scaffold” ya da “pageant”; Fransyzca’da “mansion”; Latince’de “sedes” denilmekteydi. Bazen bir sandalye, bir a?aç ya da bir sütunun dekoru olu?turdu?u bu birimlerin, bir alanyn çevresinde daire biçiminde syralanmasyna dayanan bir oyun düzeni oldu?unu 15.yy.da çizilen bazy minyatürlerden anlamak mümkündür. Seyirciler de bu yuvarla?yn içinde yer alyr ve oyunculary rahatsyz etmemeleri için görevliler tarafyndan engellenirlerdi. Bazy önemli sahnelerin daha rahat izlenebilmesi için dairenin ortasyna bir sahne kurulurdu. Bu yapylar sabit de?ildi; gösteri için kurulur ve sökülürlerdi. Sabit tiyatro binalarynyn bulunmady?y bu dönemde mevcut alan ya da sahnelere uyum sa?layabilen sahne düzeni esasty. Bu sistem ortaça?yn dekor anlayy?ynyn merkezini olu?turur. En çok kullanylan kasaba ve köy meydanlarynyn biçimi oyunun sahne düzenini ve dekorlaryny da belirlerdi.
Oyun alanynda hala, gerçek uzaklyklaryn bir önemi yoktu. Cennet, Cehennem ve Kudüs ayny sahne üzerinde e?zamanly olarak yer alabiliyordu. Cehennem genellikle sahnenin solunda bulunan ve bazen açylyp kapanan büyük ve ürkütücü bir a?zy olan bir kafayla temsil edilirdi. Cennet sahnenin sa? tarafynda yer alyr ve yüzü güzel tüylerle ile yumu?ak bulutlarla kaply bir kafa tarafyndan temsil edilirdi.
Ortaça?da özellikle Yngilizler ve Flamanlar tarafyndan kullanylan ba?ka bir dekor da araba dekorlardy. Sahnenin küçüklü?ü nedeniyle olayyn geçti?i yerleri göstermek için biri öbürünün gerisinde yer alan iki katly sahne yapylyrdy. Perdelerle örtülü birinci katta oyuncular kostüm de?i?tirir; açyk olan ikinci katta oyun sergilenirdi. Aktör olay aky?y içerisinde bir yerden ba?ka bir yere giderken bu sahneleri kullanyrdy.
Altly üstlü iki büyük bölümden olu?an bu sahneler dört ya da alty tekerlek üzerinde hareket ettirilirdi. Bu tekerlekli sahneler bazen sadece dekor ta?ymak için kullanylyyor; oyun bu dekor arabasynyn yanyndaki herhangi bir alanda zaman zaman da sokakta oynanyrdy. Bu arabaly oyunlarda oynanan sekiz, on ayry farkly sahne için o kadar araba gerekliydi. Bu oyunlarda konunun çok kary?yk aky?yn çok hyzly olmamasy gerekiyordu. Çünkü her araba gösterdi?i sahneni ardyndan ba?ka bir yere gidiyor; syradaki araba kendinden öncekinin ayryldy?y yerde kendi sahnesini göstermeye ba?lyyordu. Bu düzende dekor de?i?imi daha çok dekor parçalarynyn sahnede seyircilerin gözlerinin önlerinden geçirilerek sa?lanyrdy.
Ortaça?da kullanylan ba?ka bir yöntem de birbiri arkasyna koyulan resimli çerçevelerdi. Bazen bu dekorlara yazyly levhalar ilave edilerek neresini temsil etti?i açyklanyrdy. Aktör oyunun ba?langycynda bir prolog (önsöz) ile bu dekorlary açyklar ve bu sahneyi anlatyrdy.
Genel olarak Ortaça?da tiyatro okuma-yazma bilmeyen halka Hyristiyanly?yn gereklerini anlatmak ve göstermek için kullanylyrdy.
       
3. ELIZABETH DÖNEMY / SHAKESPEARE ÇA?I TYYATROSU

Elizabeth Dönemi ça?ynyn ekonomisi iki temele dayanyr. Bunlardan birincisi Ortaça?dan kalma feodal düzen, ikincisi de yeni geli?meye ba?layan kapitalist sistemdir. Halkyn da destekledi?i bu yeni ekonomik dönemin baskysyna ra?men, kültür hayatyndaki synyf farklylyklary önlenmi?tir. Bunun nedeni Elizabeth ça?y tiyatrosunun bir halk tiyatrosu olmasydyr.
Ytalya’da, Yspanya’da ve Fransa gibi ülkelerde henüz ulusal birlik bilinci geli?memi?ken, Yngiltere’nin ulusal birli?ini 11. yy.da elde etmesi ve bu bilincin en iyi ?ekilde tiyatro sanatynyn synyrlarynyn içerisinde anlatylabilmesi tiyatroyu Yngiltere’deki sanatlardan daha önemli kylmy?tyr. Elizabeth’in son yyllarynda ba?layan ikinci dönem, Yngiliz tiyatrosunun en parlak örnekleriyle doludur. Shakespeare en olgun eserlerini bu dönem içerisinde vermi?tir. Bu toplumsal yapylanma içerisindeki Yngiltere’de ilk tiyatro binasy 1576’da yapylmy?tyr. Ondan önce oyunlar okullarda, üniversitelerde, yurtlarda ya da zengin evlerde oynanyrdy.
Ah?ap yapyly, 1200 seyirci kapasiteli ve damsyz Globe Tiyatrosu Shakespeare oyunlarynyn ço?una ev sahipli?i yapmy?tyr. Dy?y sekizgen, içi daire ?eklinde olan bu tiyatronun sahnesinin çevresinde iki yada üç katly bir galeri vardy ki; bunlar günümüzün loca ve balkonlarynyn oldu?u yerdeydi. Üzeri kapaly olan bu galeride isteyen izleyici sandalye kiralayyp oyunu izleyebilirken, buralardan sarkytylan perdeler zaman zaman fon olarak ve oyuncu giri? çyky?lary için kullanylyrdy. Ayryca Romeo ve Juliet gibi balkonlu oyunlarda kale burçlary olarak kullanylyrdy.
Sahne günümüzdekinden çok farklyydy. Sahne, seyircinin üç yandan görebilece?i gibi ayarlanmy?, seyircilerin omuzlary ya da belleri yüksekli?inde, çevresinde küçük bir parmaklyk olan bir platformdu. Bu sahnenin üstü “heavens” (gökyüzü) ya da “shadow” (gölge) denilen ve iki sütun arasynda bulunan bir damla örtülüydü ki; sahne tavanynyn içi gökyüzünü andyryr biçimde boyanmy?ty. Sahnenin ortasyna gerilmi? bir perde birbirinden çok uzak iki sarayy canlandyrabilece?i gibi, yan yana iki ayry kapyyy da gösterebilirdi.
Yükselti, esas ve ön olmak üzere sahne üç katly sayylyrdy. Ön esas sahne, sava? alany, sokak, orman, taht salonu olarak; üst sahne sur, kale, balkon, tepe, duvar üstü vb. oyun yerleri için; sahnenin altyndaki cehennem ady verilen mahzen ise hayaletlerin, ?eytanyn, cady gibi varlyklaryn çykartylmasynda kullanylyyordu. Çalgycylar ise ayny zamanda kale burcu, gözetleme kulesi gibi durumlarda kullanylan üçüncü katta bulunuyordu. Shakespeare ça?y tiyatrolarynda fazla dekor kullanylmyyordu. Sahnedeki sütunlar yeri geldi?inde a?aç olarak da kullanylyyordu. Dekor olmady?y için sahne syra ile bir yatak odasyny, bir meyhaneyi, bir sava? meydanyny, bir deniz kyyysyny yansytyrdy. Sahne de?i?imi esnasynda e?yalar oyuncunun gözleri önünde de?i?tirilirdi. Oyunun oynandy?y yeri tahmin etmek de seyircinin hayal gücüne byrakylyrdy. E?er gerekiyorsa oyunun oynandy?y yer oyuncular tarafyndan seyircilere anlatylyrdy.

4. RÖNESANS TYYATROSU

            1493’ten kalan bazy resimlerden anla?yldy?y kadaryyla Rönesans sahnesi, Antik Ça? ve Ortaça? tiyatrosunun özelliklerini birle?tiren bir anlayy?la düzenlenmi?tir. Bu oyunlarda birbirine eklenmi? ve ayaklar üzerinde yükseltilmi?, loca benzeri mansionlar kullanylmaktaydy. Bunlaryn her iki yanyna heykeller ve sütunlar yerle?tirilmi?ti. Bu yeni sahne düzeniyle “çerçeve sahne”ye önemli bir adym atylmy? oluyordu. Süslü bir taky andyran çerçevenin gerisinde, yan dekorlary olu?turan ve ortadaki ana dekoru iki yandan perspektif* yaratacak biçimde tamamlayan kanatlar bulunmaktaydy.
            Rönesans tiyatrosunda oturma düzeni saray protokolüne uygun düzenlenmi?ti. Perspektifin en iyi görüldü?ü yere en önemli ki?iler otururdu. Roma’da oldu?u gibi, tiyatro yapylary içinde üretildikleri toplumlaryn birer yansymasy olmaktaydylar.

4.1. YTALYAN TYYATROSU

Ytalyan Rönesansy’ nyn sanatyn hiçbir alanynda sahne düzeni ve tiyatro binalarynda oldu?u kadar etkili olmady?y söylenebilir. Ortaça?da izlenen e?zamanly (simültane) sahne biçiminde oldu?u gibi yükseltilerin üzerinde bulunan her bölme de?i?ik bir yeri temsil ediyordu.
            Sahne tekni?indeki en büyük yenilik ise perspektif kavramy ile gelmi?tir. Sebastiano Serlio Architettura adly kitabynda bu konuya ilk defa bilimsel açyklama getiren ki?i olmu?tur. Serlio, dekor görü?üne uygun bir yolda, perspektif anlayy?yna göre yapylacak ve boyanacak olan, yarym yuvarlak biçiminde bir oturma yeri ve dikdörtgen biçiminde olan bir sahne önermi?tir. Serlio’nun tanymlady?y bu sahne, biri oyuncu ve dansçylaryn gösteri yapty?y düz, öteki ise dekorlaryn bulundu?u arkaya do?ru e?imli olan iki platformdan olu?uyordu. Düz platform düzgün karelerle boyanmy?ty. Bu kareler arkaya do?ru e?imli dekor platformunda, perspektife uygun olarak, uzaklyk duygusunu peki?tirmek amacyyla geriye do?ru küçülerek devam ediyordu.Sahne önünde, iki yanda bulunan evler açy yapacak biçimde ve ön yüzleri dikdörtgen, yanlary ise geri plana do?ru daralan biçimdeydi. Derinlik duygusu vermek için seyirciye yakyn evler üç boyutlu olarak yapylmakta, geri plandakilerin ise yalnyzca resimleri çizilmekteydi. Oyuncular da dekorun içinde de?il, önünde oynamaktaydylar. Serlio’nun sahne düzeni de Antik Yunan ve Roma’da oldu?u gibi üçe ayrylmy?ty. Tragedya dekorunu, bir zafer takyna do?ru uzanan saraylar ve takyn ardyndan görünerek dekoru tamamlayan bir dikilita? olu?turmaktaydy. Komedi dekoru balkonlu, bacaly yalyn evlerden olu?maktaydy. Sahnenin önünde bir saraylynyn evi, en arka planda ise yykynty halinde bir kilise bulunurdu. Satir oyunlarynda ise oraya buraya serpi?tirilmi? kulübe ve a?açlar dekoru olu?turmaktaydy.
            Ytalya’da ilk kapaly tiyatro binasynyn yapymyna 1580 yylynda ba?lanmy?tyr. Bu yapyda sahne gerisinde çe?itli sütun ve heykellerle bezenmi? be? kapy bulunuyordu. Yarym daire ?eklindeki bir orkestrayy çevreleyen seyirci bölümlü sahne düzeni ile Roma Tiyatrosu örnek alynmy?tyr.
            Bu dönemde dekor de?i?imi için kullanylan yöntemlerde ilerlemeler kaydedilmi?tir. Birincisi Antik Yunan’da periaktoy denilen ve Rönesans’ta “telari” adyny alan, üç yüzüne de ayry dekor parçalary boyanan ve ekseni çevresinde dönen prizmalarla yapylan dekor de?i?imiydi. Ykinci yöntem, de?i?ik yerlerin resmedildi?i panolaryn arka arkaya konarak syrasyny tamamlayan panonun kendisinden sonraki sahneyi gösteren panonun arkasyna geçirilmesiyle sa?lanan dekor de?i?imiydi. Üçüncü yöntem ise sahne zeminine tutturulmu? çerçevelere kolayca takylabilen boyaly bezlerle gerçekle?tirilen sistemdi. Sahne de?i?imindeki en hyzly yöntem ise Torelli’nin geli?tirdi?i sahne zeminin hareketlendiren sistemdir. Sahnenin altyna bir dizi ray üstünde sahneye paralel hareket eden kyzaklar, bunlara ba?lanan uzun direklerin ucuna da dekorlar yerle?tirilmi?tir. Kyzaklar sahne ortasyna do?ru hareket ettirildiklerinde dekor, sahneye ta?ynyyor, sa? ya da sola kaydyryldyklarynda sahnenin yan kanatlarynda kayboluyordu.
       
4.2. FRANSIZ, YSPANYOL VE YNGYLYZ TYYATROSU

            Fransyzlar Ytalyan tiyatrosundan fazlasyyla etkilenmi?lerdir. Fransyz tiyatrosunda üzerinde durulmasy gereken tek sanatçy Mahelot’tur. Mahelot’un çaly?malaryna bakty?ymyzda sahne düzeninde ki?ilik bulmaya ba?layan ve Ytalyanlaryn sahne düzeninden ayry bir özellik sezilir. Mahelot, Serlio’nun tragedya, komedya ve satir oyunlary için saptady?y düzeni oldu?u gibi ancak daha özgür bir tutum içinde kabul etti. Bunda Fransa’da çok daha erken uyanmaya ba?layan romantizmin büyük etkisi vardyr. Çok sayyda ve de?i?ik yer gösterildi?i için, sahnenin ya perdeler kullanylarak yer de?i?ikli?inin seyircilerin algylamasyna byrakylmasy, ya dekor de?i?imine gidilmesi, ya da simültane dekor sisteminin seçilmesi gerekiyordu. Mahelot’ta oyunun konusu için gereken yerlerin ayny anda gösterildi?i simültane dekor sistemini kabul etmi?tir. Örne?in sahnenin solu deniz, arka düzey saray, sa? taraf hapishane olarak kullanylabilirken tüm bunlar Serlio’nun perspektif kurallaryna uygun olarak yerle?tirilmi?ti.
            Bu dönemdeki Yspanyol tiyatrolarynyn ise ne perdesi ne de ön sahneyi ayyran çerçevesi vardy. Sahneye açylan birkaç kapy ve bir de zeminden açylan yer kapa?y vardy. Sahnenin iki yanynda bulunan perdeler oyunun geli?imine göre açylyr ya da kapanyrdy. Dekor mukavva ya da bez üzerine boyanarak yapylyrdy. Sahne de?i?imi Yngiliz Globe Tiyatrosundaki gibi oyuncularyn çykyp sahneyi bo? byrakmalary ve ba?ka bir kapydan öbür oyuncularyn girmesiyle gösterilirdi.
            Bilindi?i gibi Shakespeare dönemindeki tiyatrolarda dekor pek kullanylmyyordu. Aksesuar ve giysiler önemli yer tutuyor fakat; onda da oyucular rollerine uymayan yanly? kostümlerle sahneye çykyyorlardy. Ylk dekor de?i?iminin 1633’ten sonra uygulanmaya ba?landy?y sanylyyor. Bunun da Serlio’nun kuramlaryna uygun olarak yapyldy?y sanylyyor. Önceleri sarayda e?zamanly dekor sistemi kullanylyrken sonradan sahne de?i?imi giderek herkesin ilgisini çekmeye ba?lamy?tyr. Jones’un dekor de?i?imi birbirinin önüne ya da arkasyna itilen kayar panolarla gerçekle?tiriliyordu. Sahne gerisindeki manzaranyn de?i?tirilmesinde birbirinin arkasyna konulmu?, de?i?ik manzaralary gösteren üç fon perdesiyle sa?lanyyordu. Fon de?i?imi bu perdelerin yukary çekilmesiyle gerçekle?tiriliyordu. Dekor blok düzeninde de?ildi. Panolar ve perdeler boyanarak sahnelerin görünü?ü sa?lanyyordu. Panolar gibi yükseltiler de çe?itli oyunlar için yeniden boyanyr ve kullanylyrdy.
            Elizabeth dönemi / Shakespeare ça?y tiyatrolarynda ça?ynyn önünde giden Yngiliz tiyatrosu, Rönesans’la beraber ba?layan yenilik ve geli?melere hyzla ayak uyduran di?er toplumlaryn epeyce gerisinde kalmy?tyr.
       
5. BAROK TYYATROSU VE KLASYSYZM

            Dönemin dayandy?y tiyatro anlayy?y Commedia Dell’Arte*dir. Ayryca bu dönemde tiyatro synyflaryn belirleyicisi olmu?tur. Dönemin tiyatro binalary halk ve saray tiyatrolary olarak ikiye ayrylabilir. Operalar da bu dönemde halk tiyatrosu olarak anylmaktaydy. Opera binalary da saray tiyatrolarynyn yapylaryna benzer özellikler ta?yyordu. Saray tiyatrolarynyn en önemli özelli?i çerçeve sahne ve Rönesans döneminin “U” biçimli seyirci yeridir.
Konu zenginli?inin ötesinde, Barok tiyatrosunun asyl görkemi, plastik sanatlary içinde ya?atty?y sahne tasarymlarydyr. Dönemin tiyatrosu, ortaça? ve Rönesans’yn sahne tekniklerini temel alan yeniliklerle zenginle?tirilmi?tir. Havada uçu?an tanrylar, gök perdesi bunlardan bazylary idi. Çok süslü dekorlar, sahne altyna ve üstüne yerle?tirilen bu aygytlarla hareketli kylynmy?; tüm dekor de?i?iklikleri seyircinin gözü önünde yapylmy?tyr.
Tragedyalarda; katlanan paravanlar, üslupla?tyrylmy? ev dekorlary, ve bunlaryn öbekle?ti?i yerlerden perspektifle gösterilen sokak ve alanlaryn görünümü vardy. Oyuncular, evlerden sahnenin ortasyna çykarlar ve bütün sahne bu ?ekilde burada oynanyrdy. Komedyalarda ise tragedyalardaki anlayy? aynen kullanylyp dekorlarda daha canly, renkli boyutlara gidilmekte; bunun nedeni ise operalardaki atmosferi, görkemi olu?turabilmekti. Sokak, saray ve benzeri yapylaryn orijinaline aynen sadyk kalynarak resmedilmekte ve bu resmedili?te perspektife aynen uyulmaktaydy.
Bu görkemli dekorlaryn, sahne tasarymlarynyn ve dekor de?i?im sistemlerinin olu?turulmasynda dönemin sahne mimarlarynyn çok büyük payy vardyr. Sahne makineleri ile birlikte, kayar sahne ve parlak yüzeyli dekor elemanlary kullanylmy?ty. Ayryca Aleotti, 360 derece dönebilen platformu syk syk dekorlarynda kullanmy?, hareketini de bir yerden kontrol ederek büyük bir akym yaratmy?tyr. Bu da operanyn geli?mesini sa?lamy?tyr.
Bernini sahneye üç boyutlu dekorlar, heykel manzara resimleri getirmi?tir. Dekordaki perspektifi çizerek de?il aslyna, barok mimarisine uygun olarak üç boyutlu kullanmy?tyr. Gök perdesi ve kulis perdelerini manzara resimleri ile süsleyerek gerekli atmosferi yaratmy?tyr.
            Barok’ta, sahne tasarymcylary teknik bir ?ov gerçekle?tirirken oyuncu esteti?ini de korumu?lardyr. Barok döneminde tiyatro di?er plastik sanatlarda oldu?u gibi bir hareketin içine girmi?; bu hareket ve devinimin sayesinde ça?ynyn üstüne çykarak zenginle?mi?tir. Bu dönemde tiyatro, binasyndan oyuncusuna kadar büyük bir kabuk de?i?tirerek kapaly mekanlara geçilmesini sa?lamy?tyr. Böylece bu binalarda yalnyzca tragedya ve komedya de?il, opera ve müzikli oyunlar da sergilenmi?tir. Bir kar?y reform olarak do?up moda olarak 19.yy’a kadar devam eden Barok döneminde, tiyatro sahnesiyle, dekorlaryyla, kostümleriyle en gösteri?li yyllaryny ya?amy?tyr.
       
6. ROMANTYK TYYATRO

            1770’lerde dekorlardaki çe?itlilik dikkat çekiciydi. Sahne düzeninde tarihsel ba?lyly?a olan önem gittikçe artmy?; Barok manzaralar, Yngiliz köy ya?amyndan sahnelere yenik dü?mü?tür. Daha sonralary dekorda kasvetli, romantik do?a manzaralary yaygynla?my?; simetri asimetriye, düzen düzensizli?e dönü?mü?tür.
Manzara ressamlary ayny zamanda dönemin en önemli sahne tasarymcylarydyrlar. Fransa’da 1793 devriminden sonra iyice yerle?en romantizm akymy, tüm alanlarda oldu?u gibi tiyatroda da etkisini göstermi?tir. Romantizm süresince hazyrlanan dekorlar resmedilmi? panolardan olu?uyordu. Rönesans’la geli?mi? olan perspektif kavramy bile önemsenmiyordu. Bunun bir nedeni de dü?sel ve fantezi oyunlaryn oynanmak için gerçeklik kaygysy gerektirmemesiydi. Bu dönemde sahnenin kullany?ynda da de?i?iklikler oldu. Daha önce çok önem verilen yan panolar geriye do?ru alynarak sahne derinle?tirildi ve kulisler küçüldü. Barokta perspektifi sa?lamak için dipte yer alan küçük fon perdesi büyüdü ve sahnenin seyirciye görünen kysmy tamamen kaplady. Bu fon perdesinde yer alan aydynlyk ve simetrik resimlerin yerini karanlyk ?atolar ve hüzünlü manzaralar aldy. Bazen de sahne e?yalarynyn bir bölümü panolar üzerine boyanyyordu.
Romantik tiyatronun en önemli özelliklerinden biri, daha önce Barok operasynyn ve saray tiyatrosunun tekelinde bulunan görkemli sahne düzenlemelerini halk tiyatrolaryna ta?ymasydyr. Dönemin en gözde gösterileri olan pandomim ve melodramlaryn sahnelemedeki geli?melere katkysy büyüktür. Panolar üzerindeki resmedilmi? romantik do?a dekorlary pandomimlerin; yangyn, sel ve yanarda? gibi özel efekt gerektiren sahneler de melodramlaryn ürünleridir.

7. GERÇEKÇY – DO?ALCI TYYATRO

19.yy.da Fransa’da do?up romantizme kar?y olan insany temel alan burjuva tiyatro akymy ve anlayy?ydyr. Gerçekçi tiyatro, burjuva gerçekli?inin tüm Avrupa’da egemen oldu?u dönemde (1848-1881) ortaya çykar. Gerçekçi tiyatro, insany ve toplumu nesnel gerçekli?i içinde ele alyr ve sergiler. Comte, Taine’nin geli?tirdi?i idealist özlü pozitivizm felsefesiyle Bernard’yn ve Darwin’in ortaya koydu?u ilkelerin besledi?i “Gerçekçi Tiyatro”, olguculuk kuramy gibi bazy yerlerde metafizi?e dü?erek gerçeklerin ardyndaki nedenlere inmeyip, gerçekleri salt dy? görünü?ü içinde ele alarak; insany edilgen, dy? ko?ullanmanyn eseri, çevrenin bir ürünü olarak görerek; sanaty, politika ve ahlaktan ba?ymsyz algylamaya çaly?arak ister istemez bir çeli?kiye dü?mü?tür.
Romantizm, realizmin ilk a?amasydyr. Dramatik biçimlemede özgürlük sa?layarak, kalyplary kyrarak, syradan insana ve onun ve sorunlaryna e?ilerek realizmin yolunu a?my?tyr. Dokunulmazlyk kazanan soylu sanat anlayy?y, romantizm ile kyrylyp gerçekçili?e elveri?li ortam haline getirilir.
Tiyatroda gerçekçilik çe?itli yönlerden kar?y çykylmasyna ra?men pek çok yazar ve bilim adamy tarafyndan de?i?ik yönlerde kendi kendini geli?tirme potansiyeli ile (zaman zaman ilk hareket noktalarynda yer alan felsefelerin zayyfly?yna ra?men) do?ru yolu bulmu? ve ça?da? baty dünyasynyn ve tiyatrosunun anlayy?y olmu?tur.
Yazarlaryn çevre etmenine önem vermelerinde Darwin’in teorilerinin büyük etkisi vardyr. Yazar insany etkileyen iç ve dy? ko?ullaryn neden-sonuç yasasyny buldu?u zaman gerçe?i çözümlemi? olaca?yna inanyr.
            Gerçekçi-do?alcy tiyatroda öz biçimden üstün oldu?u için tiyatro sanatynyn en saygyn yeri yazara aittir. Fakat öz ve biçim bu tiyatroda büyük bir uyum içindedir.
Gerçekçi-do?alcy tiyatroda sahne üzerindeki her ?eyin tüm ayryntylary ile gerçe?e benzemesine çaly?ylyr. “Sahnede sanki bir oyun de?il, gerçek bir ya?am kesiti sunulur.”3 dekor, kostüm, aksesuar gerçek ya?amdakinin benzeridir. Genel olarak sahnede gerçe?in foto?rafik bir kopyasyny buluruz; kysacasy taklidini.
Ylk gerçekçi-do?alcy yönetmen Saxe Meiningen Dükü ilgisini hareket eden oyuncu ile dekorda yer alan panolardaki boyaly resimler arasyndaki uyumsuzlu?a yöneltir. Bunun yerine estetik görünü?ü daha iyi bir konuma getirecek olan asimetrik dekor düzenine yönelir. Asimetrik dekor, sahne önünden arkasyna do?ru sahneyi tam ortasyndan kesti?i var sayylan çizgiyi ölü nokta olarak kabul etmektedir. Oyuncu bunu sadece sahne üzerinde bir taraftan di?er tarafa geçi?te kullanmalydyr.
Bir ba?ka yönetmen Antoine ise bir kasap sahnede göstermek için tiyatrosuna yakyn olan bir kasap dükkanyny oldu?u gibi sahneye ta?ymy?tyr. Dükün aksine hiç pano kullanmamy?; gerçek e?yalary ve üç boyutlu dekor düzenini tercih etmi?tir.
Antoine ,tiyatroda kesintisiz görüntü yaratmanyn gerekli oldu?una inanyyordu. Antoine’in kesiksiz görüntü dü?üncesi onu oyunculuk alanynda da yeni bir uygulamaya götürdü. Oyuncu seyircinin etkisi altynda kalmamak, seyircinin heyecanyny, görmezlikten gelmeliydi.. yani seyircinin sahneye açylan a?zyny saydam bir duvar saymalyydy:”Dördüncü Duvar.”
Gerçekçi-do?alcy oyunculuk, metin ve tasarymyn tümü ilizyonu sa?lamak içindi. Her ?ey mantyksal olarak gerçekteki ya?amyn aynysy olmalyydy. Dekor, kostüm, aksesuar gerçek olmak zorundaydy. Gerçekçi-do?alcy dekorlar kutu dekorlardy ve seyirciden uzaktaydy. Çünkü dekor yakyna gelince yapaylyk bir bakyma ortaya çykyyordu.
Gerçekçi-do?alcy tiyatroda, görünü?ün gerçekli?inden yola çykyldy?y için sahnede hiçbir soyutlamaya gidilemiyordu.
            Öte yandan Moskova Sanat Tiyatrosunun kurucularyndan olan, oyuncu, yönetmen, yapymcy ve kuramcy Konstantin Stanislavski, Meiningen Dükünün görü?lerinden derinden etkilenmi?ti; ama ona göre salt dy? efektlerin bir bütünlük içinde, kusursuzca sahne üstünde sunulmasy yeterli de?ildi. Oyunculuk içsel teknikleri bir yöntem çerçevesinde geli?tirilerek psikolojik gerçekçilik yansytylmalyydy. Stanislavski Othello’da da Venedik’ten bir kö?eyi neredeyse sahnede yeniden in?a ettirmi?tir. Üç boyutlu kabartmalar olarak betimlenen evlerle seyirci arasynda kalan bölümde oynak bir tahta zeminden kanal yapylmy?; bu oynak zeminin altynda, ufak dalga efekti sa?layacak bir hava cereyany yaratylmy?tyr. Kanalda, bir gondol tekerleklerle hareket ettirilmi?; gondolcunun küre?i içi bo? ve yarysy suyla doldurulmu? olarak tasarlandy?yndan küre?in suya çarpma sesi yaratylabilmi?tir.
8. SYMGECY TYYATRO
Gerçekçili?e kar?y ilk önemli tepki simgecilerden gelmi?tir. Önce ?iir alanynda ba?layan bu akyma Belçikaly yazar Maurice Maeterlinck de oyunlaryyla bu akymy desteklemi?tir. Simgecilere göre insandaki iç gerçe?e ula?mak için dy? gerçe?in kullanymyna gerek yoktur. Dekor, mekany tanymlayycy olmaktan öte, yalyn, hayal gücünü harekete geçirici olmalydyr.
Adolpe Appia’ya göre dekor, yalyn yüzeyler, ta?tan yapylmy? hissini uyandyran masif bloklar, üstünde hiçbir ayrynty bulunmayan sütunlar ve alçak basamaklardan olu?maly, böylece y?ykla-gölgelendirmeyle uygun bir sahne düzeni gerçekle?tirilmeliydi.
Yalynly?a do?ru ilerleyen yolda en önemli adymlardan biri Gordon Craig’dir. Craig, insani taklit etmek yerine, simgelerin kullanylmasyny ileri sürmü?tür. Craig, Moskova Sanat Tiyatrosunda Hamlet’i sahneye koymak üzere dekoru, çe?itli ?ekillerde katlanabilir, hareketli paravanlardan olu?turmu?tur. Bu paravanlar kyvrymlar, koridorlar, dik açylar ve kütleler meydana getirebilecek biçimde düzenlenebiliyordu. Craig’in gerçekle?tirmeyi amaçlady?y ?ey, sahne de?i?imlerinde perdenin indirilmesiyle oyunun kesintiye u?ramasyny engellemek, dekorda bir tür görsel akycylyk yaratmakty. Paravanlarda egemen renk, sarayyn yozla?masyny simgeleyen altyn sarysyydy. Paravanlaryn istedi?i gibi kullanylamamasyna ve sahne de?i?iminin gene perde indirilip yapylmasyna kar?yn Craig’in bu tasarymy Avrupa ve Rus modernizmi açysyndan bir kilometre ta?y sayylmaktadyr.

        9. KAR?I-GERÇEKÇY TYYATROLAR

        Sava? öncesi ve sonrasynda ya?anan bunalymyn içinde kendilerini ifade etmeye çaly?an sanatçylar ve bu sanatçylaryn dahil olduklary kar?y gerçekçi ve öncü akymlar bu bo?ucu ça?yn anlatym yollaryny aramaktaydylar. Dadaizm, fütürizm, Exspresyonizm, sürrealizm ve Konstrüktivizm adlaryyla ortaya çykan bu akymlar içinde, sürrealizmin Dadaizmden çykty?yny dü?ünerek sürrealist tiyatroyu anlatmadan önce Dadaizme de?inmemiz gerekir.
            Her biri natüralist gerçekçi gelene?e birer tepki olan bu akymlaryn içinde entelektüel bir isyan, içi bo?almy? de?erlere sava? açan dadaizm bir reddedi? hareketiydi. Reddettikleri insanly?y ve onun uygarly?yny düzenlemek adyna geli?tirilmi? yasa, kural ve ö?retilerin i?e yaramazly?yydy. Çünkü hiçbiri insanly?y olasy yykymlardan koruyamamy?tyr. Birinci Dünya Sava?y bunun en yakyn örne?idir. Ba?ta Tzara olmak üzere, 1919 yylynda yayynlanan Liteteature dergisinde toplanan bir grup genç yazar ve sanatçynyn birli?i olan Dadaizm, ba?ta sanat olmak üzere her kurumu ve her de?eri yadsyyan bir tutum içindeydi.
            Ayny derginin sorumlularyndan Breton, Aragon ve P. Soupault ise dadaistlerden daha farkly dü?ünmekteydi. Tzara’nyn dergiyi yykycy görü?lerin yayyn organy olarak görmesi ve dadanyn kalite kavramyndan yoksun, paradoks ve skandally protestolary Breton’u isyan ettirmi?ti. Bunun üzerine Breton sanaty tümden yadsyyan dü?üncelerini eyleme geçiren Tzara’dan ayrylyr.
       
9.1. SÜRREALYST TYYATRO
        1922’de dergiden, Dadaizmden ve Tzara’dan kopan Breton, yazyny ve sanaty kabul ya da yadsyma tarty?masyny ba?latmy?tyr. Bu tarty?malardan do?an fikir ayryly?y Freud, Einstein, Heisenberg’in bilimsel çaly?malaryna hyz kazandyryr. Psikoloji, gerekircili?inin (determinizm), görelili?in (rölativizm), ça?yn özelliklerinden yola çykarak bilinç altyny, ola?anüstüyü, dü?ü ve delili?i irdelemeye, gülünç ya?amyn yansymalaryny göstermek isteyen sürrealistler, gerçeküstücülü?ü sanatsal bir okul olmaktan çok bilgi ve ara?tyrma okulu olarak görürler.
            20. yy.’yn öncü sanat akymlary gerçekçili?e kar?y çykmakla ve görünen gerçe?in ardyndakine yönelmekle beraber mistik e?ilimli de?ildir. Bu akymlarda yeni bir güç kayna?y olarak insanyn bilinç alty de?erlendirilir. ?iir sanatynda, resim, heykel sanatlarynda ileri sürülen en yeni dü?ünceler tiyatroya da uygulanyr.
            Sürrealist tiyatroda dekor, zaman ve mekanyn mantyk ba?yny koparmasy, sahnede ?ekilleri bozmasy, çarpytmasy, de?i?tirmesidir. Sürrealist tiyatro, akyl dy?y olany, mantyk dy?y olany, dü? ve hayal dünyasyny, bilinç alty saplantylary, cinsellik iç güdüsünü, açyk fanteziyi ve saçmanyn tasarymyny vererek dü? ile gerçek arasyndaki ayyrymy ortadan kaldyrmaya çaly?yr. Bunun için fantastik ve yanylsamacy sahne tekniklerine ba? vurur. Oyunu, bilinç alty ça?ry?ym ve imge dünyasy içinde ele alyr.
            Sürrealist dekoru, sürrealist sanatyn atmosfer, renk, obje ili?kisini göz önünde bulundurarak incelersek, dekorun bo?luk duygusunu yaratacak bir atmosfere yayyldy?yny görürüz. Fon, belli belirsiz bir bo?luk, sonsuzluk duygusu yaratmalydyr. Oyunun içinde ?iirselli?i vurgulamak için objeler daha yumu?ak hatlarla yaratylyr ve havada asyly duruyormu? hissi verilmeye çaly?ylyr. Böylece gerçe?in geçersiz, dü?ün mutlak oldu?u bir mekanda, nesnelerin nesnel gerçekliklerini a?yp kendi i?levleri dy?yna ta?ty?yny görebiliriz. Örne?in bir a?aç de?i?meyeni, kök salmayy, dura?anly?y, ya?lyly?y, yalnyzly?y, ölümü anlatyr. Klasik kemer yapylar geçmi?i ve eskiyi; bilinç altynda saklanan dü? veya gerçe?i birdenbire kar?ymyza çykaran çekmeceler ve kutular ?a?kynly?y, korkuyu, mutlulu?u baryndyryr. Ypler ise ba?lamak-ba?lanmak, çözmek-çözülmek içindir. Gerçeklerden kopmak dü?lere ba?lanmak içindir. Bo?lukta sallanan ipler yeni dü?ler yakalamak isteyen kuklalar içindir. Saat zamanyn geçi?ine varolan her ?eyden önce tanyk olandyr. Kuma?lar ise yer kaplayan, ayny zamanda akycy olan özelli?i ile sürrealizmin ikilemli alaylaryna çok uygundur.
        9.2. FÜTÜRYST TYYATRO
            20.yy.da bilim ve teknolojide gerçekle?en hyzly ilerlemeler insanyn toplumsal ya?amyny temelinden de?i?ikli?e u?ratmy?tyr. Kendini topra?a ba?ly hisseden insan, makinele?mi?, yapay bir dünyada köyden kente itilerek bu dünyada ya?amak zorunda byrakylmy?tyr.
Giderek bu makine ça?yna ve onun gereklerini anlamaya ba?layan yeni kentli insan bilinçlenerek varly?y her alanda duyurmaya ba?layynca sanatyn görevi, toplum gerçe?ini yansytmak yerine, bu gerçe?e yön vermek olmu?tur. Gerçekçi-do?alcy gelene?e tepkilerden biri olan fütürizmin kayna?y 1910’larda Ytalya’da ba?layan kübizm hareketidir. Fütürizmin ilk bildirgesi 1909’da, ikinci bildirgesini 1913’te Ytalyan ?airi Philippo Marinetti tarafyndan yayynlanmy?tyr. Fütürist sanatyn ba?lyca özelli?i, hyzlylyk olarak saptanmy?tyr. Uçak, otomobil, dinamo gibi devingen araçlar sanatyn en önemli örnekleri olarak kabul edilmi?tir.
Mekanyn, oyuncunun i?levini üstlenerek ki?ile?tirilmesi ve sahne ortamy ile izleyiciler arasynda ba? kurmasy, fütürist tiyatronun bulu?laryndan biridir. Fütüristler için önemli olan sahnede grotesk insany görebilmektir. Rus yönetmen Meyerhold, sahneledi?i oyunlarda oyuncuyu üç boyutlu, hareketli bir yontu gibi de?erlendirmi?tir. Oyuncuyu dekor önünde bir kabartma olarak de?il de gövdesi kollary, bacaklary ile mekan içinde devinen bir birim olarak ele almy?tyr. Meyerholdu’un “biyomekanik” ya da “biyodinamik” olarak adlandyrdy?y bu oyunculukla, sahnede makine ça?ynyn toplumu ve toplum içerisindeki insan ö?esi dekorun bir parçasy haline getirilmi?tir. Meyerhold, üzerinde yapy kurma olana?y olan tiyatro sahnesine bir in?aat mühendisi gözüyle bakmy?, yatay düzlemlere, dikey parçalar eklemi?, hareketli parçalarla sahnenin seyircinin gözü önünde çok hyzly bir ?ekilde de?i?tirilmesini sa?lamy?tyr.
Fütüristler, geleneksel sahne çerçevenin yerine, çok boyutlu mekan tiyatrosunu getirmi?lerdir. Bu çok boyutlu çerçeveli sahnenin yaratylabilmesi için, dikey, yatay ve çok boyutlu ö?eler getirilmelidir. Aydynlatylan sahne yerine aydynlatan sahneyi getiren fütürist sahne tasarymy, yatay çizgiye takylyp kalan baky? açysyny a?arak sahneye zenginlikler kazandyrmy?tyr.
Bir ba?ka fütürist sahne tasarymcysy Prampolini’nin mekanik devinimlerden, her tonda y?ykly renklendirmeler yayan flüoresan borulardan, sahnede aktörün yerini alacak “gaz aktörlerden” co?kuyla söz edi?i, endüstri devrimi kar?ysynda insanyn kendisini makineden daha küçük gördü?ü bir ça?da ya?andy?yny gösterir.
        9.3. EXPRESSYONYST TYYATRO
Bu akymyn kaynaklaryny ku?ak çaty?masy ya?ayan gençlerinin ço?unun intihara sürüklendi?i Almanya’da aramak gerekir. Dy?avurumcu oyunlarda da buna ba?ly olarak çocuklaryn ana babalaryny suçladyklary, öldürmeye varan ?iddete ba?vurarak ba?ymsyz birer birey olduklaryny kanytlama çabasy içinde olduklary görülür.
Expressyonist akym içerisinde yer alan sanatçylar, sanatyn tüm dallarynda dü?ünce, hayal ve dü? dünyasyny yansytmaya çaly?arak nesneleri oldu?u gibi de?il, olabilecekleri gibi göstermeye çaly?my?lardyr. Ynsano?lunun iç huzursuzlu?undan do?an bu sanat soyutlama ve simgelere yöneli?iyle, klasik yöntemleri, perspektif tekni?ini, anatomi kurallaryny, simetriyi ve betimlemeyi reddeder.
Toplumun içinde bulundu?u bu kary?yk ruh durumunun yazarlar tarafyndan genellikle oyun ba? ki?isinin karakteriyle ortaya çykaryldy?y bu oyunlarda dekoratörün yapmasy gereken de bu oyun ba? ki?isinin öznel iç dünyasyny yansytacak bir mekan olu?turmaktyr.
Natüralistlere kar?y çykan expressyonitlere göre ki?inin iç dünyasynda olup bitenler, çevresindeki nesnelerden çok daha önemlidir. Bunu da mekanyn bütünlü?ü içinde önemli bir ayryntyyy ortaya çykararak ba?army?lardyr. Örne?in, bir tek kilise sütununun büyük bir katedral mimarisinin yansytylmasynda yeterli olaca?yny savunurlar.
Bu akym içinde yer alan dekoratörün amacy ne oyuna belli bir tarihsel çerçeve kazandyrmak, ne gerçek bir toplumsal konu yaratmak, ne de gerçe?i andyracak bir hava vermektir. Gerçe?in taklidini ve dekorda fazlaly?y kabul etmez. Örne?in sahnede gerçeklik görüntüsü vermek için kullanylan resimlenmi? panolar aslynda görüntünün görüntüsüdür çünkü; oyuncunun bu boyanmy? panolar önündeki gerçek varly?y bu duruma ters dü?er. Bu iki görüntünün de ayny plastik duruma getirilmeleri gerekmektedir. Bu durumun yaratylmasynda yanly? bir yöntem olarak kabul edilen resmin düz görünü?leri olan panolaryn yerine üzerlerinde kullanylan y?yklama düzeni ile ortaya bir yaraty çykaran boyutlu küplerin, üçgenlerin, dikdörtgenlerin olu?turdu?u plastik görüntü tercih edilir. I?yklamanyn bu sahne tasarymynda büyük yeri vardyr. Örne?in pencereden syzan ay y?y?y mehtaby anymsatan, do?al kaynaklardan gelen bir görüntü olu?turmaktan çok nesnelerin biçimlerini bozmak, do?aüstü görüntüler yaratmak ve seyircide gerilim yaratmak için kullanylmalydyr.
Kysacasy dekoratör, seyircinin dikkatini da?ytacak, onu oyunun ana dü?üncesinden koparacak ve sahne bütünlü?üne ters dü?ebilecek her türlü gereksiz ayryntydan kaçynmalydyr.
10. VAROLU?ÇU TYYATRO
20.yy.da hyzla geli?erek kar?ysynda bireyin kendini daha küçük hissetti?i ve kendini büyük ve yüce kabullendiren teknoloji ve yaratty?y yeni toplumsal ya?am biçimleri bireyin toplum içindeki saygynly?yny yitirmesine neden olmu?; yeni sava?lara ve yykymlara neden olmu?tur. Böyle umutsuz bir ortamda dünya artyk anla?ylmaya de?meyecek bir sürü saçma ve anlamsyz tesadüflerin bir araya gelmesi gibi algylanmaya ba?lanmy?tyr.
Tiyatronun amacy da kany ve ?iddeti yapay görüntülerle kanytlamak, ?uurunu kaybetmi? 20.yy’yn insanyny duygulandyrmak ve dü?ündürmek olmalydyr. Varolu?çu felsefede oldu?u gibi, toplum içinde kendini kaybetmi? insanyn kendini bulmak ve ça?ymyzyn sorunlaryna çözüm getirmek tiyatronun amacy olmalydyr.
Dekorlarda fon perdesini desteklemek için teknoloji ve sanayiyi simgeleyen metal parçalary, di?ililer ve çarklar kullanylabilir. Bu ayny zamanda teknoloji ve sanayi altynda ezilmi? insanyn dramyny da anlatyr.
Genel anlamda dekorlara hakim olan renk kany ve vah?eti ça?ry?tyran kyrmyzydyr. Zaman zaman oyun kahramanlarynyn atty?y çy?lyk ve kahkahalarla bu durum desteklenir. Mavi rengin hakim oldu?u sahneler ise özgürlü?ün sembolüdür.
Dekorda kademeli yükseltiler ve podyumlarla bir dehliz havasy yaratylmaya çaly?ylyr. Teknolojinin ardynda yiten insan kimlikleri oyuncularyn kendini duvarlaryn arkasyna hapsetmesiyle verilir.
Varolu?çu dekor genel olarak 20.yy insanynyn teknolojik geli?melere, sanayiye, toplumda ya?anan çeli?kilere bir isyandyr.
      
11. PYSCATOR VE POLYTYK TYYATRO

1. Dünya Sava?y’nyn getirdikleriyle Almanya’da halk kendilerini böyle bir yykyma götüren anlayy?a e?ilerek politikayla ilgilenmeye ba?lamy?tyr. Elbette ki; bu soyut toplumsal hareket bir ?ekilde somutla?arak kendini en iyi tiyatro aracyly?yyla ifade edebilece?ini fark etmi?tir. Tiyatro toplumun sorunlarynyn ta?yndy?y bir alan olarak görüldü?ünden, dönemin aydynlary ve sanatçylary görü?lerini yaymak için sahneyi kullanmy?lardyr. Bunun devamynda da tiyatro propaganda amaçly bir çizgiye girmi?tir.
Piscator sahneyi sadece siyasal geli?melerin bir yansymasy olarak de?il, ayny zamanda yeniden yaratmanyn, de?i?tirmenin ya da etkilemenin toplumsal bir aracy olarak görmü?tür. Piscator’un önemle üzerinde durdu?u nokta, dramatik yapytlaryn tarihsel ve sosyal boyutlaryyla kavranmasyny sa?lamakty. Bunu daha anla?ylyr kylmak için de bir takym yenilikler denenmi?tir. Film, projeksiyon yardymyyla geli?tirilerek ekonomik-siyasal olay ve ili?kilerin aktarylmasynda etkin bir ?ekilde kullanylmy?tyr.
Piscator anlatymda synyr tanymayarak sahneleme tekniklerinde devrim yaratmy?tyr. Çok katly sahneler, simültane sahneler, kesik-küre sahne, yürüyen kayy?ly sahne bunlardan bazylarydyr. Bu durum projeksiyonun dy?ynda hoparlör, foto?raf malzemeleriyle desteklenmi?tir. Sahne mekanizmasy de?i?en ve gözden yiten dekorlarla, döner sahne ile, y?yk düzeni ve geleneksel akrobatik hareketlerle devre ayak uydurmu?tur.
Piscator’un tiyatrosunun amacy seyirciyi aydynlatmak de?il, uyarmayy sa?lamaktyr. Bu yüzden sahneleme tekniklerinde devrim yaratan politik tiyatro yanylsamanyn uzantysy olarak geli?en, uyaran, heyecan yaratan bir anlatyma sahip olmu?tur.

12. BRECHT VE EPYK TYYATRO

Bireyin varolu?unu sadece “insan bilinci”nde ve onun dy? dünyasynda arayan Aristotelesçi oyun anlayy?ynyn aksine, varolu?un maddesel ve dolayysyyla ilk u?ra?y olan “do?a” ve bireyin eylemiyle varolmasyny sa?layan “toplum” da Aristotelesçi olmayan oyun anlayy?yndaki bu insan bilincinin tarihselli?i içindeki de?i?ebilir, de?i?tirebilir ve de?i?tirilebilir organik ve toplumsal karakter anlayy?ynyn ortaya koyulmasynda gerçek ve hak etti?i yerini almy?tyr.
Epik tiyatroda dekor ta?ynylabilir nitelikte ba?ymsyz parçalardan olu?turulur. Sahnede kullanylacak her dekor parçasynyn tek ba?yna da bir ya?am alany olu?turmasy gerekir. Dekor parçalary bu sayede aktif bir ?ekilde oyuna katylyr. Dekor (bazen dekoratöründe ço?unu bilmedi?i), sürekli bir olu?, bir devinim ve hareket halinde olan dünyanyn kopyalaryny, onun ele?tirecek gözlere bu durumu anlatmak, hatyrlatmak ve gerekirse ö?retmek i?ini üstlenmelidir. Bu ba?lamda oyuncular da dekorun bir paçasy olarak görülürler. Organik varlyk kavramynyn sanatta ve dolayysyyla toplumsal araç olma konumundaki tiyatroda, dekorun tüm sahneleme unsurlary ve ki?ileriyle, özellikle de oyuncuyla sürekli ba?lantysy olmalydyr. Yani, oyuncu da dekorun toplumsal i?levinde onun bir parçasy olmayy bilmelidir.
Brecht toplu sanat yapytyndaki tüm ö?elerinin birbirleriyle katy?yksyz kayna?arak olu?turdu?u ala?yma kar?y çykar. Dekoratör ö?eleri birbirinden ayyrarak di?er sanatlarla da ortak bir çaly?ma içine girebilmelidir. Fakat kendi sanatynyn özgünlü?ünü korumalydyr.
Epik tiyatroda dekor güzel dekor demek de?ildir. Dekor, önce seyirciye yoksul görünüp onu uyarmalydyr. Epik tiyatronun sahnede gereksiz her hangi bir parçanyn dekorda yer almamasy gerekti?i dü?üncesi gere?inden fazla bir soyutlama olmamalydyr. Sonunda anlatylmak istenilenin büyük kysmyny seyircinin somutlamasyny beklemek de durumu tatsyzla?tyryr. Örne?in gereksiz gibi görünen pek çok yvyr zyvyrla dolu bir ev yoksullu?u anlatmanyn en güzel yollarynda biri olabilir.
            Belgeci tiyatro anlayy?yna uygun geli?en epik tiyatro Piscator’un uygulamaya ba?lady?y projeksiyon dü?ürme yöntemiyle de çaly?yr. Yine Brecht’in Piscatorla çaly?ty?y zamanlardan kalma yürüyen bantlar ve dönen platformlar gerek güncelli?i yakalamak gerekse tarihselli?i vurgulamak açysyndan epik tiyatroda fazlasyyla kullanylan unsurlardyr.
Dekoru tümevarym yöntemi ile ortaya koyan Brecht, oyuncularyny gerçek dekordan önce kullanylacak aksesuar ve sahne e?yasyyla çaly?tyryr. Gerçek dekor parçalary hazyrlanana kadar onlaryn yerini alacak marke dekorlarla oyuncunun dekorla tany?ykly?y ve ili?ki kurmasy sa?lanyr. E?er oyunda yiyecek maddeleri gerekiyorsa hepsi gerçek olmalydyr.
Brecht’in amacy ya?am gerçe?ini oldu?u gibi sahneye getirmek de?ildir. Ya?am bir dekorda kurulamayacak kadar ayryntylarla doludur; dekor da, o ya?am yerinin gerçek görünümünde açyk seçik görülemeyen toplumsal özelliklerini açykça yansytmalydyr.
Bir yabancyla?tyrma etmeni olarak kullanylan dekorun yalynla?tyrylmasy, tarihselli?i öne çykaracak biçimde so?utulmasy, yo?unla?tyrylmasy, ekonomikle?tirilmesi ve i?levsel kylynmasy gerekmektir.

13. ARTAUD VE VAH?ET TYYATROSU

Artaud’un pe?inde oldu?u ?ey, tiyatroyu tüm kuramsal, kültürel, tarihsel ve yazynsal ba?laryndan kurtaryp ona kendi kimli?ini, dilini ve olanaklaryny yaratarak, di?er sanatlaryn belli ölçüde kazandy?y özerkli?i kazandyrmakty.
Artaud’un reddetti?i Baty Tiyatrosu’na kar?y öngördü?ü tiyatro; ilkel kültürlere dayaly bir tiyatroydu. Çünkü; ancak ilkel büyü törenlerine dönerek bugün kaybetti?i canlyly?y, co?kuyu ve etkiyi yeniden kazanabilen bir tiyatro hem seyirci hem de oyuncu için gerçek bir ya?anty haline gelebilirdi.
Artaud da typky Freud gibi cinsellik ve saldyrganlyk içgüdüsünü bilinçaltyna bastyran insanlaryn bu dürtülerini ve kendilerini açy?a vurabilecekleri zararsyz bir arynmayy ve bu duygulary arytmayy amaçlar. Yalany, baya?yly?y, ikiyüzlülü?ü, ortaya çykararak, insanlary kendilerini olduklary gibi görmelerini sa?lamak için maskelerini çykarmaya zorlar. Bu maskelerden arynma, bastyrylmy? dürtü ve duygulary acyta acyta ortaya çykarma, insanyn kendisiyle ve toplumla yüzle?mesini sa?layacaktyr. Bu acy veren bir iyile?tirme i?lemi olacaktyr. Artaud bu yüzden tiyatrosuna vah?et tiyatrosu adyny verir. Artaud’un bu yolla öngördü?ü arynma iki bin yyllyk Aristotelesçi gelene?in katharsis dü?üncesine benzese de, o, bunu toplumsal uzla?ma adyna de?il; bireysel varolu?un bir gere?i olarak yapar.
Artaud seyirci ile ya?anacak bir etkile?im için sahne-salon ayrymyny ortadan kaldyrmak gerekti?ini dü?ünür. Bu, seyircinin gerçekle?en olaya çekincesiz katylymyny sa?lamak için gereklidir. Bu organik katylymy sa?lamak için, tiyatro salonlaryny bir yana byrakarak oyunun herhangi bir yerde oynanmasyny önerir. Salon hiç süsleme olmaksyzyn dört duvarla çevrili olacaktyr. Artaud seyircileri ortasynda oyunun oynandy?y salona çevresinde gerçekle?en oyunu izleyebilmeleri için dört tarafa dönebilen sandalyeler yerle?tirir. Aly?ylmy? bir sahnenin olmayy?y oyunun salonun dört bir yanynda oynanmasyny sa?layacaktyr.
Artaud seyirci- oyun bütünle?mesi için dekor, kostüm, y?yk ve müzik ö?elerini birlikte anlar. Sahnedeki görsel ö?eler, yani nesneler, figürler ve devinimler büyük önem ta?ydy?yndan dolayy bunlaryn etkisini zayyflataca?y için dekordan vazgeçer. Bu etkiyi sa?lamasy için y?y?yn tonlamalarynda yararlanyr. I?yk, seyircide yaratylmak istenilen duygulara ön ayak olma konusunda ça?ry?ymlar yaratty?y için, genellikle dekorla sa?lanan bu durumu y?ykla kotarmayy daha uygun bulur.

14. ABSÜRD TYYATRO

Absürd tiyatro, varolu?çu yazarlaryn ortaya atty?y, dünyanyn, toplumun ve insanyn durumunun temelde saçma ve amaçtan yoksun oldu?u görü?üne katylan bazy yazarlaryn 1950’ler ve 1960’laryn ba?larynda geli?tirdi?i tiyatro anlayy?ydyr. Yngiliz ele?tirmen Martin Esslin varolu?çu yazarlar arasynda ortak bir payda belirleyerek bu ady vermi?tir.
Yüz yyllardyr süren dramatik yapyyla alay eden ve bu beklentiyle tiyatroya gelen seyirciye aly?ylagelmi? kesiti sunmayan absürd tiyatro, geleneksel olarak bir mantyk çizgisi olmamakla birlikte, metafizik köklerinden kopmu?, yitmi? insany duygusuz ve uyumsuz kylarak biçimde de uyumsuzlukla kurulmu?tur.
Absürd tiyatro yazarlary tüm de?erlerin yykyldy?y ve yeniden yaratylmasy gerekti?i bir ortamda duruma farkly ?ekilde yakla?my?lar; bazylary daha toplumsal bir görünü? edinirken, bazylary de?er tanymaz bir tutumla iç dünyaya yönelmi?tir. Yadsymanyn giderek çok büyük boyutlara ula?ty?y absürd tiyatro yazarlary kendilerini tam bir hiçli?in ortasynda hissederek bir “yer”e ait olma duygusunu, güvenini yitirmi?lerdir. Ynsanyn sonradan kazandyrylan kimli?iyle bir sürgün ya?amanyn getirdi?i huzursuzlu?u her an ya?arlar. Bu durum absürd tiyatronun bo? dekor anlayy?yny derinden etkilemi?tir.
Sahne 2. Dünya Sava?y’ndan sonraki ya?amyn anlamsyzly?yny simgeleyecek biçimdedir. Yansytylmaya çaly?ylan dekor, kostüm gibi plastik de?erler ya?amdan bir kesiti ta?yyamaz, sadece dönü?ü olmayan bir bo?lu?u yansytabilir. Kar?y gerçekçi anlayy?la birlikte, gerçek ya?amda bir mekan parçasyna benzetilmeye çaly?ylan dekor, de?i?en insan-mekan ili?kisiyle yerini daha i?levsel dekorlara byrakmy?tyr. 2. Dünya Sava?y sonrasynda yanyk insan etleriyle dolu yykylmy? kentlerin söz konusu oldu?u mekanlar tamamen bir sava? arty?y görünümünde neredeyse bo?tur. Beckett’in oyunlarynda hiç denilebilecek kadar bo?altylmy? sahne geleneksel tiyatronun alayydyr. Bo? ve çyplak bir sahnenin so?uklu?u mekanyn önemini kanytlarcasyna tüm önemini yitirmi?tir.
Do?ayla örtü?mesi gerekmeyen dekor, insanyn içine itildi?i ko?ullaryn alaycy yolla ele?tirisidir.

15. ASYA TYYATROSU

Eski kutsal danslardan kök alan, çe?itli yerlerde çe?itli halklaryn dehasyna göre geli?en Asya Tiyatrosu’nun yaygynla?masy Buddha dininin yaygynla?masyyla ba?lar. Batynyn Ortaça? tiyatrosu gibi, dinsel tören özelli?inden tam olarak ayrylamamy?tyr. Oynanan dram insanly?yn de?il, evrenin dramydyr.
Temeli dans olan, simgesel anlatymly, son derece geli?mi? ve karma?yk bir dili olan Asya Tiyatrosu’nda dansyn e?lik etti?i bir kirpik kyrpy?tyrmasy, bir yelpazenin açylmasy, orkestranyn belli belirsiz ortaya çykyp kaybolmasy gibi ?eyler ancak bu i?in syrryna eri?mi? ki?ilerin çözebilece?i bir dilin sözcüklerini olu?turmaktadyr.
15.1. HYNDYSTAN TYYATROSU
Y.Ö. 3000 yylyndan itibaren tapynaklarda yapylan danslarla ba?layan Hint tiyatrosu, Sanskrit edebiyatynyn en eski belgeleri ve diyaloglarynyn geli?mesinde etkili olmu?tur. Tapynaklarda oynanan eski Hint dans dramasyna kar?yn romantik Sanskrit dramasy, tanrylaryn ve prenslerin öyküleriyle ve kendi tiyatro binalaryyla kendini sahneye koydu.
Hindularyn kutsal kitaplaryna göre tanrylar dünyayy kötü ruhlara kar?y mücadele sonucunda yaratmy?lardyr. Tanry Brahma tanrylardan kendi e?lenceleri için bu sava?y yeniden canlandyrmasyny istemi?tir. Bu kötü ruhlar bir tanry tarafyndan bayrak sopasyyla dövülerek yenilmi?lerdir. Bugün Hindistan’da pek çok yerde sahnenin yanyna dikilen ve oyun alanyny gösteren bayrak sopasy dekorun kullanylmady?y Hindistan tiyatrosunda simgesel dilin bir aracy olarak kabul edilebilir.
4. yy.’da dans gösterilerinin nasyl gösterildi?ini açyklayan bir kurallar kitabynyn yazyldy?y bilinmektedir. Dekorun olmady?y Hint tiyatrosunda aksesuarda çok azdyr. Güneybaty Hindistanda ortaya çykan ve yalnyzca erkeklerin rol aldy?y dansly oyun “kathakali”de perde kullanylmaktaydy. Büyük bir lambayla sahnenin arasyna çekilmi? dikdörtgen bir kuma?tan olu?an bu perde dansçylaryn sahneye çykmadan önce arkasynda hazyrlyk yapmasy içindi. Bu perdeyi bir fon perdesi gibi dü?ünmekte mümkündü.
Klasik Hint oyunlaryny olu?turan ö?eler ?iir, müzik ve dansty. Sözcüklerin müzi?i, metinden ya da hareketten daha önemliydi. Hint tiyatro yapylaryndaki bu ?iirselli?in önemi “öykü anlatycysy” tipini do?urmu?tur. Y?levleri sahneleri ba?latmak, oyuncularyn psikolojisini yorumlamak, tanrylar ve soylularyn kullandy?y aristokratik dili onu anlamayan halka açyklamak olan öykü anlatycysynyn olayyn geçti?i yer hakkynda seyirciye bilgi vererek dekoru bu sayede kotardy?y tahmin edilmektedir.
1800’lerde Yngiliz sömürüsünün ba?lamasyyla, Hint estetik ö?esini tiyatroya ta?yyan ve iki sahne arasynda dans gösterisi bulunan yeni bir Hint ulusal tiyatrosu ortaya çykmy?tyr. 1940’larda kurulan bir turne toplulu?u olan “Prithvi Tiyatrosu”nun gösterileri bir renk cümbü?ünü andyryyordu. Oyuncularyn zarif hareketlerine canly müzik e?lik ederdi. 1950’lerde Bombay’da kurulan, tarlalar ve fabrikalar dahil olmak üzere Hindistan’yn her yerinde gösteriler yapan ve kytlyk gibi sorunlary   i?leyen bir ba?ka Hint ulusal tiyatrosunda da dekor kullanylmyyordu.

15.2. ÇYN TYYATROSU

Çin’de bundan belki 2000 yyl önce dinsel danslaryn pandomimlerin yaygynla?my? olabilece?i söyleniyor. Y.S. 220 yyllaryndan sonra ise tanrylary, hayvanlary canlandyran maskeli oyunlar oynanyrmy?. Y.S. 500 yyllarynda tarihsel oyunlar henüz ba?lamy?tyr. Fakat tiyatronun önem kazanmasy için 250 yyl daha beklemek gerekecektir. 750 yyllaryna do?ru bir imparator “Armut Bahçesi” adly ilk saray sahnesini, ilk tiyatro okulunu kurmu?tur. Fakat yine de 13. yy.’a kadar seçkin yazarlar tiyatroya ilgi göstermemi?lerdir.
Çin’de Hindistan’yn aksine geleneksel bir dans sanatynyn do?mady?y görülür. Klasik Çin tiyatrosunun opera olarak anylmasynyn nedeni diyaloglaryn aryalarla noktalanmasydyr. Bu oyunlarda perde kullanylmaz; sahnenin gerisinde asyly duran boyaly fondan ba?ka dekor yoktur. Dolayysyyla kostüm ve makyaj daha zengin ve abartylydyr. Genelde masa ve sandalye gibi çok aksesuar kullanylmakta; sandalye taht yerine geçebilece?i gibi oyuncu, üstünde ayakta durdu?unda bir kule, arkasynda durdu?unda bir engel olabilmektedir. Yki sandalye arasyna gerilmi? bir perde yata?y temsil etmekte, kapylar ve merdivenler pandomimle seyirciye anlatylmaktaydy.
Çin tiyatrosu, gerek sahnesi, gerekse oyun anlayy?yyla Hint tiyatrosuna çok benziyordu. Dekorsuz sahnelerde arkada duvar yerine perde vardy. Perdenin arkasynda oyuncular syra bekliyor, soyunup giyiniyordu. Oyuncunun anlamy kesinlikle bilinen sembolik hareketlerinin dekoru ve sahne de?i?imini kotarmak için kullanylabilece?ini kesinlikle söyleyebiliriz. Örne?in oyuncu yerdeki bir çemberin içine girmek ya da çykmakla bir yerden ba?ka bir yere gidiyor veya geliyordu. Üstlerine tekerlek çizilmi? iki sary bayrak bir araba, üstlerinde dalgaly çizgiler bulunan bayrak ise bir yrmak ya da denizi anlatyyordu. Bu bayraklary tutarak olayyn geçti?i yeri anlatan kimseler, giyindikleri siyah giysilerle sahnede görünmediklerini anlatyyorlardy.
15.3. JAPON TYYATROSU
Sanatyn hiçbir alanynda kendi yaratysyny ortaya koyamayan Japonlar, Çinliler, Hintliler ve Korelilerden yyllar sonra aldyklary estetik biçim anlayy?laryny e?siz bir güçle ayyklayarak, incelterek ve arytarak di?er toplumlaryn önüne geçmeyi bilmi?lerdir.
Japonya’da çe?itli tiyatrolar olmakla birlikte en çok bilinen No ve Kabuki tiyatrolarydyr. No tiyatrosunun geli?imi 14. yy’yn sonlaryna rastlar ancak; batylylar tarafyndan ilk izleni?leri 1800’lerdir. No, dikkatlice hazyrlanmy? kurallar yuma?y içinden bir olayy ya da bir deneyimin özünü bulup çykartmayy amaçlar. Sahne e?yalaryny karalar giyinmi? bir u?ak getirip götürür. Dört direk üstüne yerle?tirilen sazdan yapylan bir dam kulübe yerine geçerdi. Oyuncularyn elinde gerçek e?yalar bulunur, ama bir yelpazenin hançer ya da tepsi olarak kullanyldy?y da olurdu. Oyun alanynyn arkasyndaki duvarda biçimlendirilmi? bir çam a?acy resmi bulunur, giri? çyky? yolunun iki yanyna ise aralykly olarak yerle?tirilmi?   üçer gerçek a?aç konurdu.
Japon halk tiyatrosu olan Kabuki 1680 yylynda yerle?ik bir sanat olmu?, perde ve dekor kullanylmaya ba?lanylmy?tyr. Kabuki dekoru, öbür tiyatro sahnelerinde görülen dekorlardan daha süslü ve karma?yktyr. Sahne ayny anda bir ev, bir orman, bir yrmak olabilmektedir. Bazen dekorlar üç katly saraylardan bazen de basit bir fon bezinden olu?makta, üç katly dekorlarda aktörler her üç düzlemi de kullanabilmekteydi. Japonlar 18. yy’da dekor de?i?tirmeyi kolayla?tyrmak amacyyla döner sahne kullanmy?lardyr. Kabuki’de giri? çyky? yolu sahnenin solundan seyircilerin arkasyndaki duvara do?ru uzanmakta, bu yolun üzerinde önemli sahneler oynanmaktaydy. Yzleyiciler kyyylaryna çiçek koyduklary için adyna çiçek yolu da denmi?tir.

        16. TÜRK TYYATROSU

            Türk tiyatrosunu ve dekoru incelerken Orta Asya kültüründeki ?amanizm’i, eski Anadolu uygarlyklaryny, Yslam kültürünü ve Baty dünyasyny göz önünde bulundurmak gerekecektir. Elbette tiyatro gibi bir yaraty ortaya koyan sanatlaryn yasak oldu?u Yslam dini, dramatik sanatlary olumsuz yönde etkilemi?tir.
            Seyirlik, köy oyunlary ve halk tiyatrosu gelene?inin Orta Asya ?amanizm’i ile Anadolu uygarlyklarynyn bir birle?imi oldu?u sanylmaktadyr. Halk tiyatrosu gelene?i içinde söze dayaly türlerin ba?ynda meddah, kukla, Karagöz ve ortaoyunu gelmektedir. Dramatik özelliklere sahip öbür seyirlik oyunlar arasynda hokkabazlyk, çengi ve köçek gibi dans gösterileri gelir.
Orta Asya gölge oyunundan önceye dayandy?y sanylan “kukla” nyn, Karagöz’den daha eski oldu?u sanylmaktadyr. Kuklalar Avrupa kuklasynyn da etkisi altynda 19.yy’a kadar devem etmi?tir. Yskemle kuklasy, el kuklasy ve ipli kukla gibi çe?itleri vardyr. Konularyny ya Karagöz ve ortaoyunundan ya da halk efsanelerinde alan kukla oyunlary Ystanbul sokaklarynda ve kahvehanelerde oynatylyr; çe?itli tiyatrolarda gösterilirdi.
Orta Asya’dan bu yana Türklerin öykü anlatma gelene?inin bir uzantysy olan “meddah”lyk, dramatik türün tanynmady?y Yslam Ülkelerindeki epik ve anlaty türünün bir gelene?idir ve son biçimini 16.yy’da kahvehanelerin açylmasyyla almy?tyr. Meddah, Dede Korkut’tan ve Köro?lu’ndan aldy?y geleneksel konularla Yslam gelene?inden kaynaklanan dinsel konulary ve ki?ileri konu?arak canlandyryr. Meddahyn omzuna atty?y bir mendil ve yere vurarak oyunu ba?latty?y, oyun syrasynda da çe?itli sesler çykarmada yardymcy alet olarak kullandy?y bir sopasy vardyr. Ayny sopa saz, tüfek ve süpürge yerine de geçebilirdi.
Hindistan kökenli olan, Anadolu’ya 16.yy’da Mysyr yoluyla geldi?i sanylan “Karagöz”, Türk tiyatrosunun en önemli ö?elerinden biridir. Karagöz’ün en önemli özelli?i siyasal ele?tiri ve açyk saçyklyktyr.
“Halk tuluat” tiyatrosu olarak da anylan “ortaoyunu”, ba?ta Karagöz olmak üzere ba?ka seyirlik oyunlaryn bir birle?imidir. Ortaoyununun biçimlenmesinde yerli seyirlik oyunlardan ba?ka 15.yy’da Yspanya ve Portekiz’den göç eden Yahudilerin getirdikleri kendi seyirlik oyunlarynyn da etkisi vardyr. Yahudi hokkabazlaryn kullandyklary, yere vurunca ses çykaran ucu çatally bir sopa olan “pastav” ya da ”?ak?ak” ve bu oyunlardaki laf cambazlyklary ortaoyununda da görülmektedir. Ytalyan commedia dell’arte’nin de orta oyunu üzerinde etkisi vardyr. Ortaoyununda dekor ve kostümün son derece yalyn ve sade oldu?u görülmektedir. Dekor farkly boyutlardaki iki panodan olu?urdu. Bunlardan biri 1,50 ya da 1,75 cm yüksekli?inde, üç ya da çok kanatly, görü? sa?lamak için ortasy açyk, üst ve alt kysmy kafesli “yeni dünya”; öbürü de 60-70 cm yüksekli?inde, iki ya da üç kanatly, alçak bir masayy andyran ve “dükkan” ady verilen panoydu. Yeni dünya ev, bahçe duvary, hamam, kö?k; dükkan ise daha çok i?yeri dekoru olarak kullanylyrdy. Ortaoyununda kullanylan en önemli e?ya iskemleydi. Bu iskemle yeni dünyanyn önünde ir merdiven i?levi görürdü. Dükkanyn önünde de oturmak için bir iskemle bulunurdu. En önemli aksesuar ise pastav ya da ?ak?akty. Pi?ekar oyunun ba?lady?yny pastava vurarak belirtir; ayryca kyrbaç sesi, kapy açylmasy, merdiven çykylmasyndaki ayak sesleri gibi efektlerin yaratylmasynda kullanylyrdy.
Osmanlylarda Baty anlamynda tiyatro, III. Selim’in tahta çykty?y ilk yyllarda görülmü?tür. Bu yüzyylda Tanzimat Fermany’nyn öngördü?ü do?rultuda Baty’ya do?ru bir kayy? ba?lar. Baty ile bütünle?meyi ve bir sentez olu?turmayy amaçlamaktan çok Baty’yy do?rudan aktarmaya yönelik olarak geli?en Batylyla?ma hareketi,geleneksel halk tiyatrosunun ça?da? do?rultuda geli?mesini engellemi?tir.
Türk dilinde ilk sürekli oyunlar Gedikpa?a Tiyatrosu’nda oynanmy?tyr. Gedikpa?a Tiyatrosu’nda sahnenin sofitasyna çekilmi? 95 perde vardy. Bu perdeler oyunlaryn konularyna göre fon resmini gösterirlerdi. Bu perdelerin üstünde ma?ara, divanhane, salon, hapishane, mezarlyk, kent alany, kilise, fakir ve zengin ev odalary, kütüphane, deniz, orman, bahçe gibi resimler vardy. Ylk blok dekor düzenini ise Ahmet Fehim, Bursa tiyatrosunda yapmy?tyr. Dekor, perdeler üzerine boyanmy? resimlerle de?il, boyutlary olan e?yalarla ve bir odayy gösteren panolarla oynanyyordu. Baty tiyatrosunun Türk tiyatrosuna aktarylmasy bu dönemde (Tanzimat) olmu?; yazyly metne geçilmi?, yabancy yazarlardan yapylan çeviri ve uyarlamalardan ba?ka Türk yazarlary da oyun yazmaya ba?lamy?tyr.
Me?rutiyet döneminde dekor için kulisleri kapayacak büyüklükte bez panolar kullanylyrdy. Bu panolaryn üzerine resimler boyanyr; sofitadan indirilmi? makaraly askylyklarla çekilirdi. Oda dekorunun bir bölümü pano üzerine çizilerek gösterilirdi, yalnyzca kullanylacak e?ya bir yerden kiralanyrdy. Konu dy?aryda yada herhangi bir a?açlyk yerde geçiyorsa, hemen her oyunda kullanylan ayny bahçe yada ayny yol panosu sahne gerisine indirilirdi.
Tiyatronun Türkiye’de ça?da? bir alana dönü?mesi cumhuriyet döneminde olmu?tur ve bu alandaki en büyük katkyyy tiyatro ve sinema adamy Muhsin Ertu?rul yapmy?tyr.

17. YOTT’DE DEKOR

Y.O.T.T. , aslynda tüm üniversite tiyatrolary tarafyndan benimsenmesi gereken nedensel, i?levsel ve deneysel bir dekor anlayy?yna sahiptir. Dekorda gerçekçili?i sa?lamak için giri?ilen, dönemi, o dönemin edebi akymyny ve anlayy? tarzyny ve tabi ki yazary ve ya?ady?y ça?yn anlayy? tarzyny ile zamanyn ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel durumunu anlamaya yönelik ara?tyrmalaryn ardyndan di?er sahneleme unsurlary ve reji ile beraber dekor da otaya çykmaya ba?lar.
            Dekorun yapylabilecek en az masrafla hazyrlanmasy gerekir. Bu sadece üniversite tiyatrolarynyn ve Y.O.T.T.’ nin de?il; genel anlamda bir dekor hazyrly?ynyn zorunlulu?udur. Bu i? için bir fon dahi olsa maliyet minimum tutulmalydyr.
            Oyunda kullanylacak her dekorun neden yapyldy?y ve ne için kullanylaca?y bilinmelidir. Kullanym alany olmayan herhangi parça olmamalydyr.
            Dekor, oyunun ve oyuncunun önüne geçmemeli; sahneyi gereksiz yere doldurarak oyun alanyny daraltmamalydyr. Aksine, sahnenin etkin bir ?ekilde kullanymyna olanak sa?lamaly ve anlatymy güçlendirecek bir ö?e olmalydyr.
Oyuncular –teknik birimin de deste?i ile- dekoru tanymaly, içinde oynayacaklary mekany meydana getiren unsurlaryn neden ve nasyl yapyldy?yny bilmeli, bu sürece katylmaly, dekorla çaly?maly ve her an ili?ki içinde bulunmalydyr.
Birebir gerçeklik duygusunu yaratmasy istenmeyen ve böyle bir özelli?i olmasy gerekmeyen dekor; gerçek ya?amda görülemeyen daha önemli ve gerekli ayryntylary ortaya çykarmaly; toplumsal araç olma konumundaki tiyatroda onun bir parçasy olmayy bilmelidir.
Tümevarym yöntemiyle olu?turularak kurulup çatylan her dekor parçasy bütünün organik varly?yny bozmamaly, ama tek ba?yna da bir anlatym gücüne sahip olmalydyr.
Bu aktarylanlaryn do?rultusunda, Y.O.T.T.’nin dekor manty?ynyn pek çok yerde “epik tiyatronun dekor anlayy?y” ile örtü?tü?ü görülmektedir.
            
SONSÖZ

Bu ara?tyrmanyn hazyrlanmasy, yo?un içeri?i ve geni? perspektifi göz önüne alyndy?ynda kysa bir zamanda gerçekle?tirilmi?tir. Farkly tarih dilimlerini ve yorumlaryny bir araya getirmeye çaly?ty?ym bu tez yalnyzca bir ba?langyç olabilir. Dekorun her anlamda ve alanda tiyatrodaki yerini ve önemini derinlemesine ö?renmek içen burada kullandy?ym kaynaklaryn ötesinde eser niteli?inde bir inceleme verebilmek derin bir uzmanla?mayy gerektirmektedir. Bu yüzden tüm ayryntylaryyla ve bütün yanlaryyla “tiyatroda dekor” olgusunu vermek iddiasyndan epeyce uzaktayym.
Sadece bu ara?tyrma için kullanylan kaynaklaryn el verdi?i ölçüde ve anlayabildi?im kadaryyla çe?itli tasvirlere ve örneklemelere gidilmi?tir.
Bu çaly?ma, bu konuya kysa ve genel bir baky? niteli?indedir.
KAYNAKÇA
1.                   NUTKU, Özdemir ; Sahne Bilgisi ; Kabalcy Yayynevi ; Ystanbul-1989
2.     NUTKU, Özdemir ; Dünya Tiyatrosu Tarihi 1, 2 ; Remzi Kitabevi ; Ystanbul-1989
3. ARIKAN, Yylmaz ; Uygulamaly Tiyatro E?itimi 1, 2, 3, 4 ; Aryta? Yayynlary
Ystanbul-1996
     4. NUTKU, Özdemir ; Dram Sanaty ; Kabalcy Yayynevi ; Ystanbul-1998
     5. ÇALI?LAR, Aziz ; Tiyatro Adamlary Sözlü?ü ; Mitos-Boyut Yayynlary ;
        Ystanbul-1993
     6. ÇALI?LAR; Aziz ; Tiyatro Kavramlary Sözlü?ü ; Boyut Yayynlary ;
        Ystanbul- 1992
     7. ?ENER, Sevda ; Dünden Bugüne Tiyatro Dü?üncesi ; Anadolu
        Üniversitesi Yayynlary ; Eski?ehir-1991
     8. BRECHT, Bertolt ; Oyun Sanaty ve Dekor ; Cem Yayynevi ; Ystanbul-1994
     9. BRECHT, Bertolt ; Epik Tiyatro ; Cem Yayynevi ; Ystanbul-1994
   10. ?ENGEZER, Osman ; Bence Dekor ve Kostüm ; Ystanbul-1999
   11. KURU?, Bozkurt ; Tiyatro Yçin Pratik Bilgi El Kitaby ; Turizm ve Kültür
        Bakanly?y Yayynlary ; Ankara-1987
   12. ÇALI?LAR, Aziz ; Tiyatro Ansiklopedisi ; T.C. Kültür Bakanly?y Yayynlary
        Ankara- 1995
   13. ARSEVEN, Celal Esad ; Sanat Ansiklopedisi ; Milli E?itim Basymevi;                                                               
        Ystanbul-1985
   14. Eczacyba?y Sanat Ansiklopedisi ; Hürriyet Ofset ; Ystanbul-1997
   15. ALTAN, Malike ; Lev Tolstoy’un “Sava? ve Bary?” Romanyndan
        Oyunla?tyrylan Erwin Piscator’un “Sava? ve Bary?” Adly Oyunun Sahne
        Tasarymy Çaly?masy ; D.E.Ü. G.S.F. Lisans Tezi ; Yzmir-1999
   16. YAMANER, Güzin ; Absürd Tiyatroda Sahne Tasarymy Sorunlary Ve Yki
        Model Oyun : Edward Albee Hayvanat Bahçesi-Kylpayy ; D.E.Ü. G.S.F.
        Lisans Tezi; Yzmir- 1999
   17. AYAZ, Fyrat ; Antoyn Artaud ve Vah?et Tiyatrosu’nun Absürd Tiyatro
          Oyun Yazarlary Üzerine Etkileri ; D.E.Ü. G.S.F. Lisans Tezi ; Yzmir-1981
   18. ÇULPAN, Ebru ; Vladimir Vladimiroviç Mayakovski’nin “Trajedi” Adly
        Oyunu Üzerine Sahne Tasarymy Çaly?malary ; D.E.Ü. G.S.F. Lisans Tezi ;
          Yzmir-1999
   19. ÇEBY, Funda Dicle;Georg Buchner’in Woyzeck Adly Oyununun      
          Dy?avurumcu Bir Yorumla Sahne Tasarymy Çaly?masy; D.E.Ü/G.S.F;       
           Lisans Tezi ; Yzmir-1996
   20. AYTULUN Murat ; Varolu?çuluk Ba?lamynda “Jean Paul Sartre”yn
        Sinekler Adly Oyunun Dekor ve Kostüm Tasarymy ; D.E.Ü. G.S.F. ;
        Lisans Tezi ; Yzmir- 1997
   21. ÖRGE, Beste ; Luigi Pirandello’nun Da?yn Devleri Adly Oyununun
        Gerçeküstücü Tiyatro Açysyndan Yncelenmesi ve Sahne Tasarymy ;
          D.E.Ü. G.S.F. ; Lisans Tezi ; Yzmir-2000
   22. SELÇUK, Pynar ; Henric Ybsen’in Peer Gynt Oyununun Dekor ve
        Kostüm Açysyndan Yncelenmesi ; D.E.Ü. G.S.F. ; Lisans Tezi Yzmir-1994
   23. YAVUZ, Ümit Levent ; William Shakespeare’in Bir Yaz Gecesi Rüyasy
        Adly Oyununun Dekor ve Kostüm Tasarymy ; D.E.Ü. G.S.F. ; Lisans Tezi
        Yzmir- 1994
   24. SERMET, I?yl ; William Shakespeare’in VIII. Henry Adly Oyununun Dekor
        ve Giysi Tasarymy ; D.E.Ü. G.S.F. ; Lisans Tezi ; Yzmir- 1992


________________________________________
[1] ÖZDEMYR NUTHU,SAHNE BYLGYSY, sy. 233, Kabalcy Yayynevi, Ystanbul-1989
[2] BERTOLT BRECHT, OYUN SANATI VE DEKOR, sy.79, çeviren: Kamuran ?ipal ,Cem Yayynevi Ystanbul-1994
* tayf: I?y?yn dalga boyu
§ Yunan tiyatrosunda tam daire ?eklinde olan orkhestra Roma tiyatrosunda ?eref koltuklarynyn orkhestra dairesi içine yerle?tirilmesiyle daralmy?tyr. Roma dönemindeki synyfly toplum yapysy tiyatro yapylarynda da kendini göstermi?tir. Yunan tiyatro binalarynda her seyirciye e?it oturma olana?y sa?lanyrken Roma tiyatrosunda devlet ileri gelenleri için çok, gösteriler için daha az yer ayrylmy?tyr. Toplumun de?i?ik synyflary için ayry oturma yerleri düzenlenmi?tir.
              
© Yunan tiyatrosu gibi dinle ilgisi olmayan Roma tiyatrosu geli?mi? mimarisi ve görünümüyle bir prestij yapysy olurken kutsal alanlarda bulunan mütevazy Yunan tiyatrosu sadece edebiyata hizmet etmi?tir. Elbette ki gücün egemen oldu?u sava?çy bir toplumdaki yapy planlary sanatyn önem ta?ydy?y bir toplumdakinden çok farkly olacakty.
* perspektif: Bir görüntünün görü? alanyndan uzakla?tykça daha küçük görünmesi kuralyna dayaly anlayy?.
* commedia dell’arte: 16. ve 17. yy.’da Avrupa’da yaygynla?an, Ytalyan kökenli, bir tür halk tuluat tiyatrosu niteli?indeki anlayy?. Kayna?y kesin belli olmamakla birlikte gezgin profesyonel oyunculardan olu?tu?u ve oyunlaryn bir ku?aktan di?erine sözlü olarak aktaryldy?y bilinmektedir. Bu oyunlarda ana hatlary belli senaryolar do?açlama yoluyla beslenerek seyirciye aktarylyrdy.
3 Sevda ?ener, Dünden Bugüne Tiyatro Dü?üncesi, Anadolu Üniversitesi Yayynlary, Eski?ehir-1991, s.