Tiyatrocular dönemi (1921 – 1939)
Türk sinemasının özgün senaryoya dayanan ilk filmi Muhsin Ertuğrul(1892-1979) 'un yönettiği “İstanbul'da Bir Facia-i Aşk-1921” dır. Senaryosunu, bugün gazetelerin üçüncü sayfalarında sıkça rastlanan türden bir aşk cinayetinden alan film, Türk sinemasına ilk hayat kadını tiplemesini de getirdi.Dönemin ün yapmış güldürü sanatçısı olan tiyatrocu Şadi Fikret Karagözoğlu, “Bican Efendi Vekilharç” adlı 22 dakikalık kısa filmiyle Türk sinemasında ilk güldürü tipini yaratır. “Bican Efendi Mektep Hocası” ve “Bican Efendinin Rüyası” ise giderek bir diziyi oluşturur. Bu, konulu üç kısa filmin yönetmen ve baş oyuncusu ise Karagözoğlu'dur.
Ali Efendi, yeğenleri Şakir ve Kemal Seden kardeşlerle yeni bir "aile ortaklığı" girişiminde bulunup, "Sinema İşçileri Şirketi"ni kurarlar. Yabancı filmleri yurda ithal etmek amacıyla kurulan şirket, çalışmalarını 1928'li yıllara kadar sürdürür.
1922
1916 yılından beri Almanya'da oyuncu ve yönetmen olarak film çalışmalarını sürdüren tiyatrocu Muhsin Ertuğrul yurda döner. Aynı yıl Kemal Film şirketinin kuruluşuyla Türk sinemasında yeni bir dönem başlar. Muhsin Ertuğrul bu şirket adına iki film çeker“İstanbul'da Bir Facia-i Aşk (Şişli Güzeli Mediha Hanımın Facia-i Katli)” ve “Boğaziçi Esrarı (Nur Baba)”.
Milli mücadele sırasında Merkez Ordu Sinema Dairesi’nin bir benzeri Ankara’da TBMM Hükümeti bünyesinde kurulmuştu (1922). Savaş sırasında Fuat Uzkınay ve TBMM Ordu Film teşkilatının operatörleri batı cephesinde verilen mücadeleyi, İzmir’in Yunanlılardan kurtarılışını ve Türk ordusunun İstanbul’a girişini belgelemişti. Atatürk henüz savaş halindeyken bile sinemanın taşıdığı önemi görmüş ve Cumhuriyet’in ilanından sonra da bu konudaki duyarlılığını ortaya koymuştu. Genç kuşaklara ve gelecek kuşaklara Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in temel değerlerini aktarmak, tarihe bir belge kazandırmak amacıyla, Kurtuluş Savaşı yıllarında Fuat Uzkınay’ın çektiği “Zafer Yollarında” adlı belge film yeniden ele alınmış daha kapsamlı bir hale getirilmeye çalışılmıştı. Ancak bu belgesel 1942 yılında tamamlanacaktı.
1923
Muhsin Ertuğrul, tek adam olma döneminin başlarındadır. Bu yıl peş peşe 3 film çeker. İlki Halide Edip Adıvar'dan uyarlanan ve kurtuluş savaşını konu alan ilk film olan “Ateşten Gömlek”'tir. Filmin diğer bir özelliği ise ilk kez Türk kadınlarının oynamış olmasıdır. Cumhuriyet'in ilanının (1923) Müslüman Türk kadınlarına çalışma özgürlüğü tanıması sonucu, Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir'le yeni bir dönem açılır. “Leblebici Horhor” ve “Kız Kulesinde Bir Facia”, Ertuğrul'un 1923 yılında çevirdiği diğer iki filmdir.
1924
Muhsin Ertuğrul, bu kez bir filmle yetinir. Peyami Safa'nın aynı ismi taşıyan romanından uyarladığı “Sözde Kızlar”'ı çektikten bir yıl sonra (1925) Rusya'ya gidip film çalışmalarına orada devam eder.
Uzkınay, Ordu film çekme merkezi’nin Film labarotuavı Grup amiri olur.
1925-1926-1927
Kemal Film’in yapımcılıktan çekilmesinin ardından dört yıl boyunca hiç film yapılmamış
1928
1924 yılında sinema işletmeciliğine başlayan İpekçe Kardeşler, film yapımı için bir şirket kurarlar. Adı İpek Film olan kurum, Türk sinemasının ikinci özel yapımevidir. Yurtdışından dönen Muhsin Ertuğrul, bu yeni şirketin ilk filmi olan “Ankara Postası”'nın çekimine başlarsa da, filmi bazı nedenlerle ancak bir yıl sonra (1929) bitirir. Aynı yıl çekime başladığı “Kaçakçılar”'a geçirdikleri bir kaza sonucu oyunculardan birinin hayatını yitirmesiyle ara verilir. Ve film de gene ertesi yıl (1929) tamamlanır.
1931
Muhsin Ertuğrul'un “İstanbul Sokaklarında” adlı filmi, Türk sinemasının ilk ortak yapımıdır (Türk-Mısır-Yunan). Semiha Berksoy, Talat Artemel, Galip Arcan gibi Türk oyuncuların yanı sıra Mısırlı Azize Emir, Yunanlı Gavrilides'in başrollerini paylaştığı filmin seslendirme (dublaj) işlemi Paris'teki Espinay stüdyolarında yapılır. Bu nedenle “İstanbul Sokaklarında” sessiz çekilip sonradan dublaj sistemiyle seslendirilen ilk filmdir.1932
Dâr-ül-bedayi (tiyatrocular) oyuncularından (Atıf Kaptan, Ferdi Tayfur, Mahmut Moralı, Hadi Ün, Hazım Körmükçü, Sait Köknar, Ercüment Behzat Lav) egemen olduğu dönemde ve bu oyuncularla çekilen “Bir Millet Uyanıyor” Muhsin Ertuğrul'un en önemli filmi kabul edildiği gibi, Türk sinema tarihimizin de ilk yüz akı filmlerimizden biridir. Ve ilk kez bir oyuncu halk içinde ünlenip öne çıkar. Bu oyuncu Yahya Kaptan rolüyle Atıf Kaptan'dır. İpek Film Şirketi de Nişantaşı'nda ilk sesli stüdyoyu kurup işletmeye başlar. Bu yıl, ilk şekliyle hazırlanan “Sinema Filmlerinin Kontrolü Hakkında Talimatname”'de yürürlüktedir. 1933
4 uzun, 3 kısa öykülü film çekildi. Güldürüler, vodviller ve operet türü filmlerin yılıdır. Muhsin Ertuğrul, “Karım Beni Aldatırsa” ve “Fena Yol” adlı filmlerini gerçekleştirir. “Fena Yol”, Türk sinemasının ikinci ortak yapımıdır (Türk-Yunan). Bu ara Ertuğrul; Mümtaz Osman takma (müstear) adıyla senaryo çalışmaları yapan Nâzım Hikmet'le (Ran) birlikte “Cici Berber”'i yönetir. Nâzım Hikmet'in kısa öykülü film çalışması “Düğün Gecesi”,”Kanlı Nigâr”’dan sonra Dâr-ül-bedayi oyuncularından Hazım Körmükçü'de Yeni Karagöz'le yönetmenliği dener.
Ertuğrul, Tiyatroya yeni giren Cahide Serap(Sonku)'la yakından ilgilenir ve ona “Söz Bir Allah Bir” filminde rol verir. “Söz Bir Allah Bir” Mahmut Yesari'nin Maurice Henneguin ile Pierre Veber'in “Et mois je I'dis gue'elle t'a fait d'l'oeil” adlı oyunlarından “Kudret Helvası” adıyla yerleştirdiği, “sözde müzikal” bir filmdir. Filmin ilkelliği bir yana “Söz Bir Allah Bir” Cahide Sonku’nun beyaz perdede ilk olarak görünmesi bakımından önem taşıyordu.
1934
Muhsin Ertuğrul “Aysel Bataklı Damın Kızı”'yla Türk sinemasına ilk köy filmini kazandırır. Film Sovyet sinemasının etkilerini taşır. Senaryosunun Hasan Cemil (Çambel) eliyle yazıldığı sunma yazılarında belirtiliyordu ama gerçekte hikaye İsveçli yazar Selma Lagerlöf'ün “Bataklık Kızı” romanından aktarılmış, yalnızca adlar ve çevre yerlileştirilmişti.“Aysel Bataklı Damın Kızı” nda Cahide Sonku başrolü oynuyordu. Cahide Sonku'ın Aysel rolünde oynaması için rejisör Ertuğrul Muhsin diretmiş ve sonunda dediğini de kabul ettirmişti. Dâr-ül-bedayi oyuncusu olarak sinemada işbaşı yapan Cahide Sonku, Aysel rolüyle kendinden sonra gelen kuşağa yıldızlık yolunu açar. Çünkü Cahide Sonku Türk sinemasının ilk kadın yıldızıdır.
Ha-Ka Film şirketi (Halil Kamil) kurulur. Ertuğrul, “Milyon Avcıları” ve “Leblebici Horhor Ağa”; Nâzım Hikmet ise “İstanbul Senfonisi” ile (kısa film) çalışmalarını sürdürür. Ertuğrul'un ikinci kez perdeye uyarladığı “Leblebici Horhor Ağa”'nın önemi Venedik 2. Uluslararası Film Şenliği'ne katılıp onur diploması almasıdır. Ve bu Türk sineması tarihinde yurt dışından gelen ilk ödül sayılır.
1937
Tek film çekililr. “Güneşe Doğru”
1938
İki film çekilir. “Aynaroz Kadısı” ve “Doğan Çavuş”. Atatürk, 1938 yılında o güne kadar devlet ve belediyeler tarafından sinemalardan alınan %33 verginin indirilmesini emretmiş ve 29.6.1938’de vergi oranı %10’a indirilmişti. (Ancak M.K.Atatürk’ün ölümünden sonra hem yabancı hem de Türk filmi oynatan sinemalardan alınan vergiler yükseltilmiş, bu durum 1948 yılında kısmen düzeltilmesine rağmen yerli filmlerden alınan vergi oranı ancak %25 düzeyine inmiştir)
1939
-1916'lardan başlayıp 1939 yılına kadar uzanan, Muhsin Ertuğrul ve tiyatro oyuncularının damgasını vurduğu bu dönemde Taş Parçası'yla bağımsız bir yönetmen araya girer. Tiyatrocuların dışından gelen bu yönetmen Faruk Kenç 'tir.
-Bu olay dönemin kimi gazetelerinde "Muhsin'in başına düşen taş" olarak değerlendirilir.
-Muhsin ERTUĞRUL’un Aynaroz Kadısı adlı filmi de büyük sansasyon yaratmış ve 1939 yılının bütçe görüşmeleri sırasında Meclis'te gündeme getirilerek halkın ar ve haya duygularını incittiği gerekçesi ile ‘‘Filmlerin ve Film Senaryolarının Kontrolüne Dair Nizamname’’ çıkartılmıştır.
-Bir arayış içerisinde olan Ertuğrul, bol şarkılı bir film çekme kararı alır. Bu sefer batı müziğini değil Türk halkına daha yakın olan bir şeyleri seyirciye sunma niyetindedir. Böylece sinema tarihimizin ilk şarkıcı-oyuncu filmi olarak geçen "Allah'ın Cenneti" çekilir. Müziklerini Sadettin Kaynak'ın yaptığı filmde Münir Nurettin Selçuk şarkılarıyla ön plana çıkar.
-Bu çalışmadan iki sene sonra aynı kadroyla gene bir şarkıcı - oyuncu filmi: "Kahveci Güzeli" çekilir. Münir Nurettin Selçuk'un oynadığı filmler arasında en başarılısı sayılan bu film, kopyaları günümüze dek korunabilmiş ender çalışmalardan biri.
-Münir Nurettin Selçuk, şarkılarının seslendirerek sinema oyunculuğu yapan ilk erkek sanatçıdır.
-1940'da ise bir başka Muhsin Ertuğrul çalışması olan "Nasreddin Hoca Düğünde" filminde Müzeyyen Senar kısa da olsa şarkılarıyla filmi renklendirmiş, sinema aktristliği yapan ilk kadın şarkıcı unvanını almıştır.
MUHSİN ERTUĞRUL’un SİNEMA FİLMLERİ
-Kara Lale Bayramı - 1918
-Samson - 1918
-Şeytana Tapanlar - 1918
-İstanbul'da Bir Facia-i Aşk - 1922
-Boğaziçi Esrarı - Nur Baba
-Ateşten Gömlek - 1923
-Leblebici Horhor
-Kız Kulesinde Facia
-Sözde Kızlar 1924
-Tamilla - 1925
-Spartaküs
-Beş Dakika
-Ankara Postası 1929
-İstanbul Sokaklarında - 1931
-Kaçakçılar- 1929 32( Başrol - Feriha TEVFİK )
-Bir Millet Uyanıyor- 1932
-Cici Berber 1933
-Fena Yol - (O KAKOS DROMOS)
-Milyon Avcıları 1934
-Aysel Bataklı Damın Kızı - 1934
-Aynoroz Kadısı1938
-Bir Kavuk Devrildi1939
-Allah'ın Cenne
-Tosun Paşa
-Şehvet Kurbanı - 1940
-Akasya Palas
-Kahveci Güzeli 1941
-Kıskanç 1942
-Nasreddin Hoca Düğünde 1940-43
-Yayla Kartalı 1945
-Kızılırmak Karakoyun1947
-Naşit Dolandırıcı
-Söz Bir Allah Bşr
-Evli mi Bekar mı?
-Halıcı Kız- 1953
Halıcı Kız ilk renkli filmdir. Ayrıca ilk defa sinema sektörü dışarısından gelen bir sermaye ile bu film çekilmiştir. Ancak bu filmin başarısızlığı Muhsin Ertuğrul'un sinema hayatının sonunu getirir.
-Muhsin Ertuğrul, 1922 ile 1953 arasında toplam 30 film yaptı.
-Bunların 3’te ikisi ya yabancı kaynaklardan alınma veya batı etkisi taşımaktadır.
-Muhsin Ertuğrul, köklü bir tiyatro geleneğine sahip olduğu için filmlerinde daha çok tiyatral bir tarzla çalışıyordu. Zaten 1947 yılından sonra sinemadan uzaklaşmaya ve tiyatro alanında çalışmalarını yoğunlaştırmaya başladı.
-1953 yılında çektiği ve büyük bir başarısızlıkla sonuçlanan ülkemizin ilk renkli filmlerinden biri olan "Halıcı Kız" Muhsin Ertuğrul'un son sinema çalışması oldu.
-Muhsin Ertuğrul’un tiyatroculuğu yanında en önemli eksikliliği aşırı şekilde batıya açık olması, batı kalıplarına bağlılığı ve sonraki yıllarda sinemamızda salgın haline gelecek olan uyarlama yöntemini aşılamasıdır. Vodvil malzemeleri Fransa’dan, operet, melodram ve macera film örneklerini de Almanya’dan almıştır.
-Yerli veya yabancı kaynaklar kullanarak sinemaya gerekli veya gereksiz yenilikler getirmiştir.Türk Edebiyatı da unutulmaz.(Y.Kadri, H.Edip, P.Safa, F.Nafiz…)
-Yeni türler getirir, kendi görüşüne uygun vodviller,güldürüler, operetler, köy filmleri,kostümlü filmler, melodramlarla sinemayı batılaştırmaya çalışır. Repertuar geniş ama tiyatro havasındadır.
-20 yıl boyunca Türkiye’de sinema her şeyden anlayan tek adamın elinde kalıyor, ama sinemayla ilgilenen başkaları da yoktur.
-Oyuncu kadrosu sabittir. Darülbedayi ve Şehir Tiyatrosundandır. Dolayısıyla ortaya çıkan şey sinema değildir. Sağlam temelleri olan bir endüstriye dayanan batı sinemasına benzemesi de düşünülemez.
-Erman Şener
“Muhsin Ertuğrul sinemayı hiçbir zaman ciddiye almamıştır, hep bir ayak işi, panayır eğlencesi olarak görmüştür. Üstelik sonraki yıllarda da konuşmaya yanaşmamıştır.”
Muhsin Ertuğrul bunca yıl sinema diye bir perde kurmuş ama beyazperde değil, sadece hareket halinde olan bir tiyatro perdesi olmuştur.
Son söz Ertuğrul’dan:
“Zaman sınırı ve para kazanma hırsı olmadan bir film çevirmeyi bende isterdim, ama olmadı işte.”
Fırat Üniversitesi İletişim Fakültesi Öğr. Gör. Memduh Yağmur
